Ból w klatce piersiowej

Krótka teoria 

Ból w klatce piersiowej należy do najczęstszych ostrych stanów w praktyce lekarza POZ. Źródłem bólu w klatce piersiowej mogą być wszystkie jej struktury, z wyjątkiem miąższu płucnego. 

Ból ten może być spowodowany:

1. chorobami sercowo-naczyniowymi – choroba niedokrwienna serca, ostry zespół wieńcowy (OZW), rozwarstwienie aorty, zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, zatorowość płucna; 
2. chorobami wynikającymi z podrażnienia opłucnej – odma opłucnowa, zapalenie opłucnej, naciek zapalny/nowotworowy opłucnej (w przebiegu zapalenia płuc, nowotworu);
3. chorobami przewodu pokarmowego – refluks żołądkowo-przełykowy, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zespół Mallory’ego–Weissa, pęknięcie przełyku, kamica żółciowa, ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego, zapalenie trzustki;
4. chorobami układu kostno-stawowego – zmiany zwyrodnieniowe, pourazowe, zespół połączenia chrzęstno-kostnego (choroba Tietzego), choroby reumatyczne;
5. zaburzeniami psychicznymi – ból nerwicowy (zespół Da Costy), zaburzenia lękowe z napadami paniki;
6. chorobami neurologicznymi – neuralgia półpaścowa, ucisk przez zmiany w kręgosłupie;
7. ból wynikający z chorób sutka i skóry klatki piersiowej – mastalgia cykliczna i niecykliczna, półpasiec, inne choroby dermatologiczne; 
8. nadużywanie substancji psychoaktywnych – kokaina, amfetamina, dopalacze.

Wywiad

 Najczęstsze przyczyny bólu w klatce piersiowej i ich różnicowanie

^{Tabela opracowana na podstawie: Gajewski, P. (2024). Interna Szczeklika 2024/25. Mały podręcznik. Medycyna Praktyczna.}

• W jakim wieku jest pacjent? – u wszystkich chorych należy wykluczyć stany nagłe, tj. OZW, rozwarstwienie aorty, zatorowość płucną, odmę prężną, pęknięcie przełyku; u młodych pacjentów przeważają przyczyny kostno-stawowe, odma opłucnowa, bóle nerwicowe i przyczyny gastrologiczne, u starszych pacjentów częściej występuje ból z powodów kardiologicznych;
• Jak pacjent opisuje ból?
  • Gdzie jest zlokalizowany ból? Czy promieniuje? – typowe lokalizacje i promieniowanie bólu zostało opisane w tabeli powyżej;
  • Jaki jest charakter bólu? Czy jest gniotący, piekący, ściskający, ostry, piekący, tępy? – cechy charakterystyczne bólu wraz z odpowiadającymi im jednostkami chorobowymi w tabeli powyżej;
  • Czy ból pojawił się nagle, czy stopniowo narastał? Czy jest to ból ciągły, czy pojawia się i znika? Jak długo trwa ból? Czy ból jest obecny w tym momencie?– różnicowanie bólu przewlekłego i ostrego, który wymaga szybkiej diagnostyki i interwencji; 
  • Czy są czynniki wywołujące ból, tj. wysiłek fizyczny, stres emocjonalny, zimne powietrze, uraz, związek z posiłkami, fazą cyklu oddechowego i zmianą pozycji? – czynniki wywołujące wraz z odpowiadającymi im jednostkami chorobowymi zostały przedstawione w tabeli powyżej;
  • Czy ból ustępuje po zaprzestaniu wysiłku lub przyjęciu nitrogliceryny? – w przypadku przewlekłego zespołu wieńcowego ból ustępuje, w ostrych zespołach wieńcowych – nie;
  • Czy ból ma charakter opłucnowy – zazwyczaj jednostronny, ostry, kłujący, nasilający się podczas oddychania? Czy pacjent odczuwa duszność, czy pali papierosy, czy doszło do urazu klatki piersiowej? – następujące objawy, szczególnie u młodego wysokiego mężczyzny, kierują diagnozę w stronę odmy opłucnowej;
  • Czy ból zmniejsza się po przyjęciu pozycji siedzącej z pochyleniem ciała do przodu? Czy ból nasila się zwiększa się przy głębokim oddychaniu lub kaszlu? Czy ból występuje niezależnie od wysiłku fizycznego? – cechy bólu osierdziowego mogą wskazywać na zapalenie osierdzia;
  • Czy ból ma związek ze spożywaniem posiłków? Czy ustaje po przyjęciu inhibitorów pompy protonowej lub antagonistów receptora H₂ (np. famotydyna)? – wskazuje na schorzenie gastrologiczne, np. chorobę wrzodową – w przypadku wrzodów żołądka ból pojawia się zwykle 1–3 godziny po posiłku i ustępuje po spożyciu pokarmu, w przypadku wrzodów dwunastnicy ból częściej występuje na czczo, w nocy lub nad ranem;
• Jakie inne objawy zgłasza pacjent? Duszność, wzmożona potliwość, kołatanie serca, zasłabnięcie, omdlenie, wymioty, nudności, dyspepsję, ból w nadbrzuszu, uczucie cofania się treści żołądka do przełyku, nadmierny lęk, strach przed śmiercią? – objawy towarzyszące wraz z odpowiadającymi im jednostkami chorobowymi zostały opisane w tabeli powyżej;
• Czy pacjent choruje przewlekle? Jakie ma choroby przewlekłe?
• Czy pacjent choruje na chorobę wrzodową żołądka, chorobę refluksową przełyku, kamicę żółciową? – może sugerować to ból pochodzący z przewodu pokarmowego, choroba refluksowa przełyku stanowi najczęstszą, pozasercową przyczynę bólu w klatce piersiowej;
• Czy pacjent ma przewlekły zespół wieńcowy? Czy przebył epizod sercowo-naczyniowy? Czy ma czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (nieprawidłowe żywienie, palenie tytoniu, mała aktywność fizyczna, podwyższone ciśnienie tętnicze, zwiększone stężenie cholesterolu LDL, zwiększone stężenie triglicerydów, stan przedcukrzycowy lub cukrzyca, nadwaga lub otyłość)? Jakie ma ryzyko w skali SCORE? – zwiększa to podejrzenie OZW;
• Czy pacjent przebył kiedyś ŻChZZ? Czy obecnie zgłasza duszność, kaszel, krwioplucie lub zasłabnięcie? Czy ma czynniki ryzyka zakrzepicy żył głębokich (ocena kliniczna prawdopodobieństwa zatorowości płucnej według skali Wellsa lub skali genewskiej)? – sugeruje to zatorowość płucną jako przyczynę bólu w klatce piersiowej; 
• Czy w rodzinie występują choroby sercowo-naczyniowe? Czy występują nowotwory? Przedwczesne zgony? 

Czy pacjent pali papierosy? Czy używa narkotyków? W jakich ilościach pije alkohol? – palenie predysponuje do chorób układu sercowo-naczyniowego, choroby wrzodowej, niektóre narkotyki, np. kokaina, może być przyczyną zawałów serca u osób młodych, przewlekłe nadużywanie alkoholu sprzyja rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych i zapalenia trzustki.

Ocena kliniczna pacjenta

Obowiązuje ogólne badanie internistyczne, jednak wywiad powinien wskazać, które układy należy zbadać ze szczególną uważnością.

1. Ocena stanu ogólnego:
   • ocena tętna, ciśnienia tętniczego – w przypadku podejrzenia rozwarstwienia aorty piersiowej zbadaj ciśnienie na obu kończynach górnych – może wystąpić deficyt tętna na jednej kończynie;
   • pomiar saturacji – w OZW, odmie opłucnowej, zapaleniu płuc może dojść do niedotlenienia i spadku saturacji;
   • pomiar temperatury – gorączka w zapaleniu płuc, zapaleniu osierdzia; stan podgorączkowy w OZW, półpaścu; 
   • ocena skóry – wykwity skórne, np. w półpaścu, zasinienia powłok i zmiany pourazowe, obrzęki;
   • ocena kończyn dolnych – w przypadku podejrzenia zatorowości płucnej szukaj cech zakrzepicy żył głębokich. 
2. Badanie układu oddechowego
   • oglądanie klatki piersiowej – w przebiegu półpaśca na skórze może pojawić się charakterystyczna osutka, najczęściej w obrębie jednego dermatomu; 
   • palpacja klatki piersiowej – bolesność uciskowa świadczy raczej o pochodzeniu kostno-mięśniowym bólu; dla zespołu Tietzego charakterystyczna jest bolesność w obrębie kilku stawów; mostkowo-żebrowych; może wystąpić również w przypadku neuralgii, np. w półpaścu – typowa jest znaczna bolesność nieadekwatna do zastosowanego bodźca;
   • osłuchiwanie płuc:
     • ściszony szmer pęcherzykowy – odma, zapalenie płuc, płyn w jamie opłucnej,
     • trzeszczenia – zapalenie płuc, obrzęk płuc,
     • furczenia – zapalenie oskrzeli,
     • tachypnoë – może wystąpić w przypadku OZW, zapalenia osierdzia, rozwarstwienia aorty, zapalenia płuc, odmy opłucnowej, zatorowości płucnej, w bólu nerwicowym, wskazuje raczej na sercowo-naczyniową lub płucną przyczynę dolegliwości; 
   • opukiwanie płuc:
     • stłumiony odgłos opukowy – zapalenie płuc, płyn w jamie opłucnej,
     • bębenkowy odgłos opukowy – odma opłucnowa;
   • ocena drżenia piersiowego:
     • wzmożone – zapalenie płuc,
     • osłabione – odma opłucnowa, płyn w jamie opłucnej.
3. Badanie układu sercowo-naczyniowego:
   • osłuchiwanie serca w rzucie zastawki dwudzielnej, trójdzielnej, aortalnej i pnia płucnego – oceń częstość i miarowość rytmu serca: 
     • ściszone tony – zapalenie osierdzia,
     • szmer niedomykalności aortalnej, objawy tamponady – rozwarstwienie aorty wstępującej,
     • szmer tarcia osierdzia – szczególnie dobrze słyszalny nad podstawą serca oraz wzdłuż lewego brzegu mostka (przyczep III i IV żebra), wskazuje na zapalenie osierdzia;
   • ocena powrotu włośniczkowego (prawidłowy <2 s) – wydłużony świadczy o hipoperfuzji obwodowej;
   • osłuchiwanie tętnice szyjne – przy rozległej miażdżycy istnieje ryzyko zwężenia tętnic szyjnych (szmer słyszalny, gdy zwężenie przekracza 70%, może zanikać przy zwężeniach przekraczających 90%).
4. Badanie jamy brzusznej: 
   • bolesność jamy brzusznej – może występować w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kolce żółciowej, zapaleniu trzustki;
   • ocena objawów otrzewnowych:
     • obrona mięśniowa, objaw Blumberga – wskazują na zapalenie otrzewnej, np. w przebiegu zapalenia trzustki, zapalenia pęcherzyka żółciowego;
     • objaw Chełmońskiego, objaw Murphy’ego – w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kolce żółciowej.

UWAGA! CZERWONA FLAGA!

• Silny ból w klatce piersiowej (piekący, dławiący, gniotący lub ściskający), promieniujący do szyi, żuchwy, ramion, łokci, podbrzusza; trwający >20 min oraz nieustępujący po 5 minutach od przyjęcia jednej dawki nitrogliceryny s.l. – podejrzenie OZW – postępowanie: wykonaj 12-odprowadzeniowe EKG. Przy wstępnym rozpoznaniu OZW wezwij ZRM celem pilnego transportu do szpitala. W trakcie oczekiwania na karetkę podaj kwas acetylosalicylowy (150-300 mg p.o. najlepiej tabletka niepowlekana, do rozgryzienia), jeśli nie był on wcześniej przyjęty, oraz zastosuj tlenoterapię, jeżeli SaO₂ <92% celem uzyskania saturacji 92–96%. Personel ZRM może zastosować opioid w przypadku silnego bólu niereagującego na azotany lub inne leki, zgodnie ze wskazaniami klinicznymi.
• Silny, nagły ból w klatce piersiowej o charakterze rozdzierającym, szmer niedomykalności aortalnej, asymetria ciśnienia tętniczego na kończynach i objawy wstrząsu (tachykardia, hipotensja, wydłużenie powrotu włośniczkowego, anuria, splątanie) – podejrzenie rozwarstwienia aorty – postępowanie: wezwij ZRM, skieruj pacjenta do szpitala. W trakcie oczekiwania na karetkę monitoruj pacjenta.

• Ból klatki piersiowej o charakterze opłucnowym z towarzyszącą dusznością, tachykardią, tachypnoe, kaszlem, a niekiedy krwiopluciem – podejrzenie zatorowości płucnej – postępowanie: wezwij ZRM i skieruj do szpitala. W trakcie oczekiwania na transport monitoruj pacjenta, w razie spadku saturacji podaj tlen. 
• Nagły ból klatki piersiowej oraz nadbrzusza, zaburzenia połykania, wymioty, duszność, rozedma podskórna, dodatni wywiad w kierunku zabiegów w obrębie przełyku (endoskopia, resekcja) lub niedawne obfite wymioty (zespół Boerhaavego) – podejrzenie pęknięcia przełyku – postępowanie: wezwij ZRM i skieruj pacjenta jak najszybciej do szpitala. 

• Ból w klatce piersiowej o charakterze osierdziowy z towarzyszącą gorączką, dusznością, bólem mięśni i stawów, szmer tarcia osierdziowego, tachykardia, tętno dziwaczne, triada Becka (poszerzenie żył szyjnych, ściszenie tonów serca, hipotensja), objawy wstrząsu (tachykardia, hipotensja, wydłużenie powrotu włośniczkowego, anuria, splątanie) – podejrzenie tamponady serca – postępowanie: wezwij ZRM i skieruj pacjenta do szpitala. W trakcie oczekiwania na karetkę monitoruj pacjenta, w razie spadku saturacji podaj tlen. W przypadku tamponady serca zabiegiem ratującym życie jest perikardiocenteza: wprowadź igłę w trójkącie między wyrostkiem mieczykowatym, a lewym łukiem żebrowym i odbarcz worek osierdziowy. 
• Nagły ból o charakterze opłucnowym, gwałtownie nasilająca się duszności, kaszel, cechy hipotensji i hipoksemii (tachykardia, sinica, tachypnoë), uraz w wywiadzie, jednostronne ściszenie szmeru pęcherzykowego, wypuk bębenkowy – podejrzenie odmy prężnej – postępowanie: wezwij ZRM, podaj tlen, wykonaj odbarczenie odmy prężnej: do jamy opłucnej przez II przestrzeń międzyżebrową w linii środkowoobojczykowej (po górnym brzegu III żebra) wprowadź kaniulę (taką jak do żył obwodowych) o długości 4-5 cm i średnicy 2,0 mm (14 G) lub 1,7 mm (16 G) i pozostaw ją do czasu wprowadzenia drenu.

Postępowanie diagnostyczne

1.  Wykonaj 12-odprowadzeniowe EKG spoczynkowe w celu potwierdzenia lub wykluczenia OZW, zapalenia osierdzia.

Rejestrację z dodatkowych odprowadzeń (Vr3-Vr4, V7-V9) zaleca się w razie podejrzenia utrzymującego się niedokrwienia mięśnia sercowego, jeśli zapis ze standardowych odprowadzeń nie jest rozstrzygający. Odprowadzenia prawokomorowe wykonaj dodatkowo w przypadku zmian niedokrwiennych znad ściany dolnej (II, III, aVF).

Zapalenie osierdzia

W EKG przy zapaleniu osierdzia może być widoczne uogólnione, poziome uniesienie odcinków ST i poziome obniżenie odcinków PQ.

Więcej na temat interpretacji EKG dowiecie się z kursu Remedium

2.  Zleć badania laboratoryjne zależnie od diagnostyki różnicowej schorzeń przewlekłych. 

1. morfologia krwi obwodowej – leukocytoza może wskazywać na stan zapalny, np. w przebiegu zapalenia płuc, zapalenia osierdzia;
2. profil lipidowy – dyslipidemia jako czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej serca;
3. glikemia na czczo, odsetek hemoglobiny glikowanej HbA1c – cukrzyca jako czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej serca;
4. CRP, OB – wzrost w zapaleniu płuc, zapaleniu osierdzia, w chorobach reumatycznych, sarkoidozie;
5. inne badania w zależności od obrazu klinicznego, w razie podejrzenia chorób:
   • trzustki – amylaza,
   • pęcherzyka żółciowego – AST, ALT, bilirubina, ALP, 
   • reumatycznych (np. RZS) – RF.

Stany ostre, opisane w sekcji “Uwaga! Czerwona flaga!” wymagają diagnostyki szpitalnej, w przypadku schorzeń ostrych nie wykonuje się badań w POZ. 

3. Zleć badania obrazowe:

1. RTG klatki piersiowej w projekcji bocznej i AP – w przypadku podejrzenia odmy, zapalenia płuc, złamań żeber,
2. USG jamy brzusznej – przy podejrzeniu kamicy pęcherzyka żółciowego, 
3. gastroskopia – przy podejrzeniu choroby refluksowej przełyku.
   

Zalecenia

Leczenie będzie zależne od przyczyny bólu w klatce piersiowej. Zalecenia w stanach zagrażających życiu są opisane w sekcji “Uwaga! Czerwona flaga!”.

• Stabilna choroba wieńcowa – diagnostyka w poradni kardiologicznej, w przypadku potwierdzenia rozpoznania należy zastosować: 
  • kwas acetylosalicylowy (ASA) w dawce dobowej 75-100 mg; w przypadku nietolerancji leku zaleca się zastąpienie go klopidogrelem, który należy przyjmować w dawce 75 mg dziennie;
  • statynę należy podawać wszystkim pacjentom bez przeciwwskazań, dążąc do osiągnięcia celu, jakim jest redukcja stężenia cholesterolu LDL <55 mg/dl oraz o >50% w stosunku do wartości wyjściowych;
  • w razie współistnienia nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, niewydolności serca lub dysfunkcji skurczowej lewej komory zastosuj ACEI (lub ARB); 
  • krótko działający azotan (doraźnie) w celu zniesienia dolegliwości lub przed planowanym wysiłkiem fizycznym;
  • leki przeciwdławicowe (na stałe) w zależności od sytuacji klinicznej:
    • β-adrenolityki (LBA) – leki pierwszego wyboru, tak by osiągnąć HR w spoczynku 55-60/min; przeciwwskazane w przypadku: bradykardii, hipotensji, bloku AV II° lub III°, zespołu chorego węzła zatokowego, ciężkiej niewyrównanej niewydolności serca, astmy; 
    • blokery kanału wapniowego:
      • werapamil i diltiazem – zamiast LBA w razie przeciwwskazań lub nietolerancji,
      • pochodne dihydropirydyny – w skojarzeniu z LBA, gdy leczenie samym LBA jest nieskuteczne;
    • inne: azotany długo działające, iwabradyna, ranolazyna, trimetazydyna.

• Choroba refluksowa przełyku (GERD) – zaleca się wprowadzenie diety z ograniczeniem spożycia tłuszczu, alkoholu i kawy oraz farmakoterapię z użyciem IPP w pojedynczej dawce standardowej przez 4-8 tygodni.
• Odma opłucnowa – wyklucz bezpośredni stan zagrożenia życia (znaczna duszność, kaszel, cechy hipotensji i hipoksemii – tachykardia, sinica, tachypnoë) – postępowanie w sekcji “Uwaga! Czerwona flaga!”. W stanach niezagrażających życiu skieruj pacjenta do szpitala. W przypadku braku objawów, gdy wielkość odmy <2 cm i jeśli pacjent ma możliwość zgłoszenia się do placówki medycznej w razie pogorszenia stanu zdrowia, lekarz SOR może zdecydować o leczeniu w trybie ambulatoryjnym. W takim przypadku pacjent powinien zgłosić się do POZ na kontrolę po 2-4 tygodniach.

• Pozaszpitalne zapalenie płuc (PZP) – oceń pacjenta w skali CRB-65 i na tej podstawie podejmij dalsze decyzje diagnostyczno-terapeutyczne.

• Neuralgia popółpaścowa – o postępowaniu i leczeniu półpaśca przeczytasz w poradniku.
• Ból nerwicowy (zespół Da Costy) – pacjent powinien być skierowany do psychiatry oraz do poradni psychologicznej. Należy rozważyć włączenie farmakoterapii lekami z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) w typowych dawkach.
• Choroba Tietzego (zespół połączenia chrzęstno-kostnego) – zastosuj NLPZ(np. ibuprofen, naproksen) miejscowo lub p.o.

Przykładowa wizyta

Wywiad

Pacjent, 66 lat, zgłosił się z narastającym od kilku godzin bólem w klatce piersiowej, który określa jako “gniotący i ściskający”. Dodatkowo skarży się na duszność i niepokój. W wywiadzie cukrzyca typu 2 leczona metforminą 1000 mg 1-0-1 tabl., POChP (pacjent nie przyjmuje leków), otyłość (BMI: 31 kg/m²), nikotynizm 45 paczkolat, choroba niedokrwienna serca od 6 lat. Do tej pory przyjmował doraźnie nitroglicerynę, która łagodziła objawy bólu wieńcowego. Od wczesnego ranka, mimo dwukrotnego przyjęcia nitrogliceryny, ból nie ustąpił. Wywiad rodzinny obciążony – ojciec zmarł na zawał w wieku 58 lat. Nie zgłasza innych dolegliwości. Neguje przyjmowanie na stałe innych leków, alergie i uczulenia na leki.

Badanie przedmiotowe

Stan ogólny średni. Kontakt słowno-logiczny zachowany. Temp. 37,1 °C. Skóra blada, spocona. Osłuchowo symetryczne liczne trzeszczenia do połowy łopatek, ściszenie szmeru przypodstawnie, u podstawy obu płuc stłumienie odgłosu opukowego. SpO₂ 82%. Nad sercem słyszalny szmer skurczowy. Czynność serca miarowa, o częstości ok. 120/min. BP 105/70 mmHg. Brzuch miękki, niebolesny, bez oporów patologicznych, perystaltyka słyszalna prawidłowo. Objawy otrzewnowe ujemne. Objaw Goldflama obustronnie ujemny. Bez obrzęków obwodowych. Neurologicznie bez zmian.

W EKG – uniesienie odcinka ST w odprowadzeniach II, III, aVF; wykonano zapis odprowadzeń prawokomorowych – bez świeżych zmian niedokrwiennych.

Zalecenia i leczenie

Wezwano ZRM i skierowano pacjenta do szpitala z pracownią hemodynamiczną. W oczekiwaniu na karetkę podano kwas acetylosalicylowy w dawce 300 mg p.o. oraz włączono tlenoterapię przez maskę prostą utrzymując SpO₂ 92%.

Kody ICD-10

Referencje

1. Gajewski, P. (2024). Interna Szczeklika 2024/25. Mały podręcznik. Medycyna Praktyczna
2. Rao, S. V., O'Donoghue, M. L., Ruel, M., Rab, T., Tamis-Holland, J. E., Alexander, J. H., Baber, U., Baker, H., Cohen, M. G., Cruz-Ruiz, M., Davis, L. L., de Lemos, J. A., DeWald, T. A., Elgendy, I. Y., Feldman, D. N., Goyal, A., Isiadinso, I., Menon, V., Morrow, D. A., Mukherjee, D., Peer Review Committee Members (2025). 2025 ACC/AHA/ACEP/NAEMSP/SCAI Guideline for the Management of Patients With Acute Coronary Syndromes: A Report of the American College of Cardiology/American Heart Association Joint Committee on Clinical Practice Guidelines. Journal of the American College of Cardiology, S0735-1097(24)10424-X. Advance online publication. https://doi.org/10.1016/j.jacc.2024.11.009 
3. Writing Committee Members, Gulati, M., Levy, P. D., Mukherjee, D., Amsterdam, E., Bhatt, D. L., Birtcher, K. K., Blankstein, R., Boyd, J., Bullock-Palmer, R. P., Conejo, T., Diercks, D. B., Gentile, F., Greenwood, J. P., Hess, E. P., Hollenberg, S. M., Jaber, W. A., Jneid, H., Joglar, J. A., Morrow, D. A., … Shaw, L. J. (2022). 2021 AHA/ACC/ASE/CHEST/SAEM/SCCT/SCMR Guideline for the Evaluation and Diagnosis of Chest Pain: A Report of the American College of Cardiology/American Heart Association Joint Committee on Clinical Practice Guidelines. Journal of cardiovascular computed tomography, 16(1), 54–122. https://doi.org/10.1016/j.jcct.2021.11.009 
4. Byrne, R. A., Rossello, X., Coughlan, J. J., Barbato, E., Berry, C., Chieffo, A., Claeys, M. J., Dan, G. A., Dweck, M. R., Galbraith, M., Gilard, M., Hinterbuchner, L., Jankowska, E. A., Jüni, P., Kimura, T., Kunadian, V., Leosdottir, M., Lorusso, R., Pedretti, R. F. E., Rigopoulos, A. G., … ESC Scientific Document Group (2023). 2023 ESC Guidelines for the management of acute coronary syndromes. European heart journal, 44(38), 3720–3826. https://doi.org/10.1093/eurheartj/ehad191 
5. Akbar, H., Foth, C., & Kahloon, R.A. Acute ST-Segment Elevation Myocardial Infarction (STEMI) [Updated 2024 Oct 6]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532281/ [ostatni dostęp: 22.03.2025 r.]