Kto zdecyduje za pacjenta? O różnicach między opiekunem prawnym i faktycznym

W gabinecie POZ nieraz można spotkać się z sytuacjami, w których pacjenci wymagają pomocy przy podstawowych czynnościach oraz w podejmowaniu decyzji. Są wówczas zależni od opiekuna prawnego lub faktycznego. Należy jednak pamiętać, że różnica pomiędzy ich kompetencjami i uprawnieniami jest kluczowa w kontekście postępowania medycznego i decyzji administracyjnych. 

Opiekun prawny 

W świetle prawa jest to osoba wyznaczona przez odpowiedni sąd rejonowy, która sprawuje opiekę nad kimś niezdolnym do decydowania o sobie ze względu m.in. na młody wiek, ubezwłasnowolnienie lub niepełnosprawność intelektualną. 

Tytuł ten nakłada na opiekuna ustawowy obowiązek podejmowania wszelkich decyzji związanych z edukacją, zarządzaniem majątkiem oraz zdrowiem. Taka osoba może w imieniu chorego wyrazić zgodę na jego hospitalizację, przeprowadzenie określonych badań i leczenie. Dotyczy to także procedur inwazyjnych, w tym zabiegów operacyjnych [1, 2]. 

Opiekunem prawnym nazywa się m.in.:

• rodzica pacjenta <18. r.ż.,
• dziadków wnuków, którym przyznano taki tytuł po zgonie rodziców,  
• rodzica dorosłego pacjenta ubezwłasnowolnionego z powodu choroby psychicznej. 

Opiekun faktyczny 

Mianem opiekuna faktycznego określa się osobę stale i dobrowolnie sprawującą opiekę nad chorym. Nie ciąży wobec tego na niej ustawowy obowiązek podejmowania decyzji za chorego. Wiąże się z tym również fakt, że pacjent sam podejmuje decyzje odnośnie tego, czy chce pozwolić na udzielanie informacji o stanie zdrowia swojemu opiekunowi. 

Opiekunem faktycznym możemy nazwać m.in.:

• potomstwo pacjenta, którego schorzenie znacznie ogranicza sprawność i samodzielność,
• sąsiadów regularnie odwiedzających chorego,
• dziadków niepełnoletnich wnuków.

Niemniej, zdarzają się sytuacje kliniczne, w których pacjent (lub jego przedstawiciel ustawowy) nie może udzielić zgody na badanie. Wówczas, przy założeniu, że jest to zwykłe świadczenie zdrowotne, można ubiegać się o nią u opiekuna faktycznego. Opiekun faktyczny może również odmówić zgody na badanie. Prawo nie pozwala jednak na to, aby opiekun faktyczny decydował z sprawie procedur czy badań inwazyjnych, które stwarzają nawet minimalne ryzyko dla pacjenta, w tym TK lub MR z kontrastem. Nie może on również decydować o leczeniu [2, 3]. 

Przypadek kliniczny 1

Do lekarza POZ trafia 74-letni pacjent cierpiący na chorobę Alzheimera, który schudł 6 kilogramów w ciągu 3 miesięcy i zgłasza nawracające bóle brzucha. W morfologii niedokrwistość (Hgb = 9 mg/dl). Po dokładnym zbadaniu podjęto decyzję o skierowaniu pacjenta na kolonoskopię. Pacjent jest pobudzony i nie rozumie, co się dzieje w gabinecie. Szybko zapomina, co się do niego mówi. Nie został on jednak ubezwłasnowolniony, więc jego córka, z którą zgłosił się na wizytę, nie może udzielić zgody na kolonoskopię.

Dylematy w POZ 

W przestrzeni gabinetu lekarza rodzinnego często pojawia się wątpliwość, czy osoba, z którą wchodzi pacjent, jest uprawniona do otrzymywania wiadomości o stanie zdrowia chorego. Opiekuna faktycznego trzeba upoważnić do dostępu do swojej dokumentacji medycznej.

Przypadek kliniczny 2

8-letnia pacjentka zgłasza się na wizytę do lekarza pediatry z powodu lewostronnego bólu ucha, gorączki do 39,5 °C i złego samopoczucia. Na wizytę przychodzi z babcią, z którą mieszka, ponieważ jej rodzice wyjechali za granicę w celach zarobkowych i do Polski przyjeżdżają sporadycznie. W trakcie badania zostaje postawiona diagnoza ostrego zapalenia ucha środkowego wymagającego leczenia amoksycyliną. Podczas wizyty okazuje się, że pacjentka nie miała podanej drugiej dawki szczepienia przeciwko odrze, śwince i różyczce. Lekarz proponuje zaplanowanie wizyty na uzupełnienie zaległego szczepienia. Okazuje się jednak, że rodzice nie przekazali opieki prawnej nad dzieckiem, przez co babcia nie może wyrazić zgody na podanie antybiotyku ani na zaszczepienie dziewczynki. W przypadku antybiotykoterapii lekarz może przepisać lek, argumentując, że to sytuacja zagrażająca zdrowiu dziecku, ponieważ nieleczone zapalenie ucha może prowadzić do poważnych powikłań. Nie jest on jednak w stanie wykonać zaległego szczepienia, chyba że uzyska na to ustną zgodę (np. w czasie rozmowy telefonicznej) przy świadku (w tym przypadku przy babci) lub dostanie pełnomocnictwo podpisane przez rodziców. 

Dylematy u pediatry 

Do 18. r.ż. dziecko przychodzi do pediatry ze swoim prawnym opiekunem, w zdecydowanej większości przypadków. Zdarzają się jednak sytuacje, w których dziecko przebywa pod tymczasową opieką innego dorosłego i musi udać się do lekarza. Pediatra może wtedy zdecydować się na leczenie dziecka tylko wówczas, gdy zagrożone jest jego życie lub zdrowie. 

Podsumowanie 

W świetle prawa istnieją fundamentalne różnice między opiekunem prawnym a faktycznym. Ograniczenia wynikające ze statusu opiekuna faktycznego często wpływają na ograniczenie możliwości diagnostyczno-terapeutycznych i wymagają od lekarza zwiększonej czujności, aby cały czas poruszać się w granicach prawa.