Kaszel, duszność i... przeszłość zawodowa – kiedy podejrzewać azbestozę?

Azbest to grupa minerałów, które w wyniku obróbki rozpadają się na drobne, łatwo unoszące się włókna. Już w 1977 roku Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) sklasyfikowała azbest jako substancję rakotwórczą. Choroby wywołane azbestem rozwijają się po długim okresie utajenia – mogą ujawnić się nawet kilkadziesiąt lat po ekspozycji. Wszystkie typy azbestu zostały powiązane z rozwojem raka płuc, krtani, jajników oraz międzybłoniakiem. 

Mimo że w 1997 roku w Polsce wprowadzono zakaz produkcji wyrobów zawierających azbest, a od 2009 roku realizowany jest Program Oczyszczania Kraju z Azbestu, problem chorób azbestozależnych nadal pozostaje aktualny. Jednym z najczęstszych skutków zdrowotnych narażenia na azbest jest pylica azbestowa – przewlekła choroba płuc, która rozwija się powoli i może mieć kilkunastoletni okres utajenia. Z tego powodu szczególnie istotne jest rozpoznanie jej typowych objawów i szybkie reagowanie na nie.

Etiologia pylicy azbestowej

Pylica azbestowa jest chorobą zawodową wywołaną długotrwałym lub intensywnym wdychaniem pyłu azbestowego. Włókna azbestu, po przedostaniu się do pęcherzyków płucnych, inicjują reakcję zapalną i prowadzą do rozplemu tkanki łącznej w postaci włókien kolagenowych, co skutkuje przewlekłym śródmiąższowym zwłóknieniem płuc. Szczególnie niebezpieczne są cienkie, długie włókna o wysokiej trwałości biologicznej, obecne zarówno w azbestach serpentynowych, jak i amfibolowych.

Praktyka kliniczna

Współczesne oblicza pylicy płuc – standardy opieki w POZ

Sprawdź

Nawet krótkotrwała ekspozycja, trwająca zaledwie miesiąc, może prowadzić do rozwoju zmian miąższowych w płucach. Ryzyko zachorowania rośnie wraz z czasem trwania oraz intensywnością narażenia, a także dotyczy osób pracujących w pobliżu źródeł emisji pyłu azbestowego.

Do najczęstszych miejsc pracy, w których dochodziło do ekspozycji, należą: 

1. stocznie, 
2. zakłady produkujące materiały izolacyjne, 
3. przemysł kolejowy (m.in. hamulce i uszczelki), 
4. przetwórstwo blach i instalacji przemysłowych, 
5. branża budowlana i rozbiórkowa, gdzie azbest był powszechnie wykorzystywany jako materiał ognio- i termoizolacyjny.

Objawy azbestozy

Wprowadzenie badań profilaktycznych u osób narażonych na pył azbestowy sprawiło, że obecnie pylica azbestowa jest często wykrywana przypadkowo, np. w badaniach radiologicznych.

Ze względu na długi okres utajenia choroby (nawet kilkanaście–kilkadziesiąt lat), w procesie diagnostycznym należy uwzględnić historię zatrudnienia sprzed co najmniej 15 lat, nie ograniczając się wyłącznie do pracy w zakładach przetwarzających azbest – ekspozycja mogła mieć miejsce także w sąsiedztwie takich zakładów lub w branżach pokrewnych.

W przypadkach, gdy pylica przebiega objawowo, objawy są niespecyficzne, ale mogą obejmować:

1. duszność wysiłkową,
2. suchy kaszel,
3. ból w klatce piersiowej,
4. trzeszczenia nad dolnymi polami płucnymi,
5. palce pałeczkowate i sinicę centralną.

Rozpoznanie pylicy azbestowej

Podstawą rozpoznania pylicy azbestowej jest jednoczesne spełnienie dwóch warunków:

1. udokumentowane narażenie zawodowe na pył azbestowy,
2. obecność charakterystycznych zmian radiologicznych w płucach.

Obraz radiologiczny (RTG)

We wczesnym stadium choroby w obrazie RTG widoczne są obustronne, nieregularne, pasmowate zacienienia zlokalizowane głównie w dolnych polach płucnych, przy czym zmiany dominują w obwodowych częściach dolnych płatów. W miarę postępu choroby zacienienia gęstnieją, mogą obejmować pola środkowe i górne, zlewają się, tworząc przestrzenie powietrzne o obrazie tzw. „plastra miodu”.

Badania czynnościowe płuc 

Stwierdza się obecność zaburzeń restrykcyjnych oraz upośledzenie transferu gazów, szczególnie tlenku węgla (CO).

Diagnostyka uzupełniająca

HRCT jest zalecana w przypadku trudności diagnostycznych, zwłaszcza gdy występuje graniczne zwłóknienie, niespójność między wynikami badań czynnościowych a obrazem RTG lub rozległe zmiany w opłucnej i miąższu płuc, które utrudniają ocenę radiogramów.

Histopatologia

Obraz mikroskopowy charakteryzuje się obecnością tzw. ciał azbestowych – złotobrązowych struktur przypominających koraliki lub hantle, powstających na skutek odkładania przez makrofagi białkowo-żelazistej otoczki na włóknach azbestu. Struktury te lokalizują się głównie w zwłókniałej tkance śródmiąższowej, przestrzeniach pęcherzykowych oraz cytoplazmie komórek żernych. Zwłóknienie w przebiegu pylicy azbestowej ma charakter ubogokomórkowy, kolagenowy i pozbawiony cech zapalenia. Rozpoznanie mikroskopowe opiera się na obecności co najmniej dwóch ciał azbestowych na cm² wycinka płuca o grubości 5 μm oraz na typowym układzie zwłóknienia śródmiąższowego. 

Ciała azbestowe mogą być również wykrywane w plwocinie lub płynie z płukania oskrzelowo-pęcherzykowego (BAL), a ich obecność dobrze koreluje z ilością tych struktur w tkance płucnej.

Leczenie pylicy azbestowej

Leczenie przyczynowe azbestozy nie jest dostępne, dlatego kluczowe znaczenie ma profilaktyka – ograniczenie ekspozycji na azbest i monitorowanie środowiska pracy. 

Leczenie jest objawowe i obejmuje m.in.:

1. tlenoterapię, 
2. leczenie wziewne przy współistniejącej obturacji,
3. profilaktykę zakażeń. 

Glikokortykosteroidy stosuje się tylko w wybranych przypadkach, np. przy podejrzeniu komponenty zapalnej. W zaawansowanych przypadkach możliwe jest leczenie chirurgiczne (np. pleurektomia) lub przeszczepienie płuc jako ostateczna opcja terapeutyczna. Rzucenie palenia i rehabilitacja oddechowa również poprawiają komfort życia.

Dodatkowe zalecenia

W kryteriach helsińskich zalecono, aby osoby z potwierdzonym zwłóknieniem płuc spowodowanym ekspozycją na azbest były profilaktycznie szczepione przeciw grypie i pneumokokom.

Informacje praktyczne 

1. Pracownicy i byli pracownicy zakładów przetwarzających azbest mają dodatkowe uprawnienia przy realizacji recept – oznaczeni symbolem AZ są uprawnieni do bezpłatnego otrzymywania leków stosowanych w leczeniu chorób wynikających z ekspozycji na azbest.
2. Na mocy nowelizacji rozporządzenia z 2024 roku możliwe jest skierowanie na leczenie uzdrowiskowe dla tej grupy w formie e-skierowania. Ponadto, mogą oni korzystać z leczenia uzdrowiskowego raz w roku i przysługuje im zwolnienie z opłat.

Podsumowanie

Pomimo obowiązującego od lat zakazu produkcji wyrobów zawierających azbest oraz funkcjonowania Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu, zagrożenie nadal istnieje. Szacuje się, że jeszcze w 2010 roku na terenie Polski znajdowało się około 14,5 mln ton wyrobów zawierających azbest, a wielu pracowników, szczególnie w sektorze budowlanym, wciąż może być narażonych na jego działanie podczas remontów, rozbiórek czy prac modernizacyjnych.

Według danych Państwowej Inspekcji Pracy, przy obecnym tempie usuwania materiałów azbestowych pełna eliminacja może potrwać nawet około 200 lat. W związku z tym w nadchodzących kilkunastu latach należy spodziewać się wzrostu liczby przypadków zachorowań i zgonów związanych z pylicą azbestową.