Wypalenie zawodowe

Wypalenie zawodowe, potocznie określane często również angielskojęzycznym hasłem burnout, to stan chronicznego stresu, który prowadzi do fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania. Zjawisko to często obserwujemy w zawodzie lekarza, gdzie codzienne ogromne wyzwania i presja są na porządku dziennym. Wypalenie zawodowe jest problemem, który wpływa nie tylko na dobrostan samych lekarzy, ale również na jakość opieki, którą mogą oni zapewnić pacjentom. 

Jak to się zaczyna?

Zuzanna zaraz po zakończeniu stażu otrzymała propozycję pracy na oddziale onkologicznym uznanej placówki medycznej. Była to jej wymarzona praca – chciała pracować z pacjentami onkologicznymi i czuła, że w jej ramach będzie mogła zrobić wiele dobrego.

Jest tyle cierpienia, któremu jako lekarka mogę choć trochę zaradzić!

Pierwszy okres w nowej pracy Zuza spędzała na robieniu praktycznie wszystkiego – była pełna chęci do działania, energii, miała misję pomagania. Zdarzało się też, że brała więcej dyżurów (kiedy poprosił ją ktoś o zastępstwo, godziła się za każdym razem) czy wykonywała obowiązki wykraczające poza zakres wynikający z umowy. 

Daj spokój, nie mogę – przecież mam 4 dyżury w tym tygodniu…

Zaczęło się od zawalania spotkań towarzyskich – bo albo dyżur i trzeba odespać, albo trzeba się przygotować, albo po prostu brak sił na jakiekolwiek wyjście. Potem wpadki na zasadzie: za mało snu, nieregularne i niezdrowe posiłki, brak odpoczynku („no bo kiedy?”).

Totalny bezsens…

W uznaniu wkładu pracy i zaangażowania Zuzanna otrzymała awans zawodowy. Przyjęła wyższe stanowisko i dodatkowy zakres pracy – m.in. zarządzanie medycznym personelem. Codziennością stał się brak wsparcia ze strony starszych kolegów, a także niemiłe słowa za jej plecami i zrzucanie własnych obowiązków na „młodą, energiczną, której się jeszcze chce”. Zuza odczuwała wewnętrzną presję wykazania się i sprostania wysokim oczekiwaniom. Syndrom oszusta towarzyszył jej każdego dnia, gdyż nie uważała, że zasłużyła na awans. Dodatkowym stresem byli wymagający pacjenci, którzy przychodzili z roszczeniami wystawiania recept na wczoraj i z własnymi diagnozami. Podniesione tony głosów, presja czasu, długie kolejki, robienie za kolegów wypisów i dyżurów… sprawiły, że pojawiło się uczucie bezsilności. Zaczęła zamykać się w gabinecie i płakać z nadmiaru emocji, obciążenia i frustracji. 

Znajoma psychiatra po wysłuchaniu Zuzy na pytanie, czy to normalne, odpowiedziała: „doświadczasz objawów wypalenia zawodowego”. 

Wypalenie zawodowe według ICD-11

Wypalenie zawodowe to syndrom wynikający z przewlekłego stresu w miejscu pracy, który nie został skutecznie opanowany. Obejmuje trzy wymiary:

• poczucie wyczerpania lub braku energii, 
• zwiększony dystans psychiczny wobec wykonywanej pracy lub poczucie negatywizmu, cynizmu związane z wykonywaną pracą, 
• poczucie nieskuteczności i braku spełnienia. 

Wypalenie zawodowe odnosi się do zjawisk w kontekście zawodowym i nie powinno być stosowane do opisu doświadczeń w innych dziedzinach życia. Kryteriami wyłączenia wypalenia zawodowego są:

• zaburzenia adaptacyjne,
• zaburzenia związane w szczególności ze stresem,
• zaburzenia związane z lękiem lub strachem,
• zaburzenia nastroju.

Wypalenie zawodowe, zgodnie z klasyfikacją ICD-11, zostało zakwalifikowane jako syndrom zawodowy, którego efektem jest przewlekły stres w miejscu pracy, z którym nie udało się skutecznie poradzić, pod oznaczeniem QD85.

Czym dokładniej jest wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe to kompleksowy stan, który rozwija się w wyniku długotrwałego i intensywnego stresu w miejscu pracy. Zostało po raz pierwszy opisane przez psychologa Herberta Freudenbergera w latach 70. XX w. i od tego czasu zyskało uznanie jako istotne zjawisko w psychologii pracy i zdrowia.

Wypalenie charakteryzuje się trzema głównymi wymiarami:

• emocjonalne wyczerpanie – poczucie przytłoczenia i wyczerpania, prowadzące do braku energii i poczucia emocjonalnej pustki;
• depersonalizacja – pojawiający się dystans i obojętność wobec pacjentów oraz współpracowników, mogący prowadzić do zmniejszonej empatii i nieprzyjaznych interakcji;
• niska satysfakcja z osiągnięć – poczucie, że wszystkie wysiłki są bezowocne, co z kolei prowadzi do obniżenia poczucia własnej wartości i osiągnięć.

Wypalenie zawodowe nie jest stanem, który pojawia się nagle, z dnia na dzień. To proces, którego najczęściej doświadczanymi objawami są:

Przepracowanie a wypalenie zawodowe

Jestem po prostu bardzo zmęczony…Jestem po prostu bardzo zmęczona… a może to wypalenie zawodowe? Jak odróżnić silne zmęczenie wynikające z przepracowania od wypalenia zawodowego?

Przepracowanie to stan zmęczenia wynikający z chwilowego nadmiaru obowiązków, który często ustępuje po krótkim okresie odpoczynku. Może to być spowodowane natłokiem pracy, intensywnym okresem w szpitalu lub dużym projektem. Przepracowanie jest zazwyczaj tymczasowe i ustępuje po odpowiednim odpoczynku i regeneracji.

Wypalenie zawodowe odróżnia się natomiast tym, że jest przewlekłe i ma głębszy wpływ na ogólne samopoczucie oraz zdrowie psychiczne i fizyczne. Obejmuje długotrwałe uczucie wyczerpania, utratę sensu pracy, obniżoną motywację i zwiększoną frustrację. Wypalenie wymaga bardziej kompleksowego podejścia do leczenia (lecz także prewencji).

Sygnały alarmowe wypalenia zawodowego

Ważne jest, aby umieć rozpoznać wczesne oznaki wypalenia zawodowego, a tym samym móc skutecznie zaradzić problemowi. 

Oto niektóre z potencjalnych sygnałów alarmowych:

• chroniczne zmęczenie – uczucie wyczerpania, które nie ustępuje po odpoczynku; brak energii, nawet po długim śnie;
• negatywne emocje – pojawienie się cynizmu, poczucia beznadziejności lub frustracji wobec pracy i obowiązków;
• trudności z koncentracją, podejmowaniem decyzji oraz obniżona efektywność pracy;
• problemy zdrowotne – częste bóle głowy, problemy żołądkowe, bezsenność i inne dolegliwości somatyczne;
• zmiany w zachowaniu – zwiększona drażliwość, unikanie kontaktów społecznych, spadek jakości pracy.

Jak odróżnić stres od wypalenia zawodowego?

Diagnostyka różnicowa wypalenia zawodowego – jak ustalić stan faktyczny i się nie pomylić?

Wypalenie zawodowe powinno być różnicowane z kilkoma innymi zaburzeniami, które mogą mieć podobne objawy. 

Wziąć byka za rogi, czyli jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym

Techniki zarządzania stresem

• Mindfulness i medytacja – regularne praktykowanie technik uważności może pomóc w redukcji stresu i poprawie ogólnego samopoczucia. Badania wskazują, że techniki mindfulness mogą zmniejszać objawy wypalenia i poprawiać samopoczucie [3].
• Ćwiczenia fizyczne – regularna aktywność fizyczna jest znana ze swoich korzyści dla zdrowia psychicznego i może pomóc w łagodzeniu objawów wypalenia [4].

Organizacja pracy i zarządzanie czasem

• Delegowanie zadań – umożliwienie sobie odciążenia poprzez delegowanie zadań oraz nauka asertywności w mówieniu „nie” mogą być kluczowe.
• Planowanie i przerwy – ustalanie realnych celów i regularne przerwy w pracy mogą pomóc w zapobieganiu przepracowaniu.

Wsparcie społeczne

• Rozmowa z kolegami i koleżankami z pracy – dzielenie się swoimi uczuciami i problemami z zaufanym współpracownikiem może pomóc w zmniejszeniu poczucia izolacji.
• Wsparcie od rodziny i przyjaciół – obecność bliskich może zapewnić emocjonalne wsparcie i ulżyć w codziennym stresie.

Co mówi nauka w kwestii zachowania naszego psychofizycznego dobrostanu? Kluczowe są następujące obszary naszego życia:

Kiedy skorzystać z pomocy specjalisty?

Jeśli objawy wypalenia zawodowego są przewlekłe i nie ustępują mimo prób samodzielnego radzenia sobie, konieczne może być skonsultowanie się z profesjonalistą. 

Wskazania do skorzystania z pomocy specjalisty obejmują:

• przewlekłe i nasilające się objawy – jeśli objawy wypalenia pogłębiają się i wpływają na jakość życia oraz zdrowie fizyczne;
• problemy zdrowotne – pojawienie się poważnych problemów zdrowotnych związanych z wypaleniem, takich jak depresja lub lęk;
• brak poprawy po zastosowaniu strategii samopomocy – jeśli pomimo stosowania technik zarządzania stresem i wsparcia społecznego objawy nadal występują.

Aby ułatwić sobie podjęcie decyzji na temat sięgnięcia po profesjonalną pomoc, możecie skorzystać z poniższej tabeli, odpowiadając na pytania w niej zawarte [2]:

Jeśli większość odpowiedzi jest twierdząca, warto pomyśleć o konsultacji w temacie potencjalnego zagrożenia wypaleniem zawodowym.

Specjalista w dziedzinie psychologii lub psychoterapii może zastosować np. terapię poznawczo-behawioralną, pomocną w zarządzaniu myślami i emocjami związanymi z wypaleniem. Psychoterapia w nurcie CBT jest według badań jedną z najbardziej skutecznych, a zarazem krótkoterminowych psychoterapii. W niektórych przypadkach psychiatra może wdrożyć również leczenie farmakologiczne, aby pomóc w stabilizacji nastroju i obniżeniu poziomu stresu.

Wypalenie zawodowe jest poważnym problemem, który może mieć znaczący wpływ na zdrowie i jakość życia lekarza. Kluczowe jest zrozumienie jego objawów, odróżnienie go od tymczasowego przepracowania oraz wdrożenie skutecznych strategii radzenia sobie. Samopomoc, wsparcie społeczne oraz profesjonalna pomoc to podstawowe narzędzia do walki z wypaleniem i w zapobieganiu jego dalszemu rozwojowi. Ogromnie ważne jest także zwrócenie się o profesjonalną pomoc do lekarza psychiatry, psychologa lub psychoterapeuty, zanim problem ten urośnie do rangi poziomu wysokiego cierpienia! 

Szkoda życia i czasu, kiedy można otrzymać skuteczną pomoc!

Kto jest podatny na wypalenie zawodowe?

Czynniki osobowościowo-charakterologiczne mogą mieć wpływ na podwyższoną podatność na wypalenie zawodowe. Profil takiej osoby można opisać przez pryzmat kilku kluczowych cech.

Zrozumienie korelacji cech osobowościowych z potencjalnym zwiększonym ryzykiem narażenia na wypalenie jest kluczowe dla wczesnego rozpoznania ryzyka i wdrożenia odpowiednich strategii prewencyjnych oraz interwencyjnych.

Perfekcjonizm

• charakterystyka: 
  • stawianie sobie bardzo wysokich wymagań,
  • oczekiwanie doskonałości w każdym zadaniu,
  • krytycyzm wobec siebie i innych, który może prowadzić do chronicznego stresu i poczucia niewystarczalności;
• wpływ na wypalenie:
  • ciągłe dążenie do perfekcji i nierealistyczne oczekiwania mogą prowadzić do zmęczenia, frustracji i uczucia nieadekwatności, co sprzyja wypaleniu.

Pracoholizm

• charakterystyka: 
  • tendencja do spędzania nadmiernej ilości czasu w pracy i poświęcania życia osobistego na rzecz kariery,
  • częste trudności z delegowaniem zadań, 
  • poczucie bycia osobą niezbędną w miejscu pracy;
• wpływ na wypalenie:
  • nadmierne zaangażowanie w pracę bez odpowiedniego odpoczynku i regeneracji prowadzi do wyczerpania fizycznego i emocjonalnego.

Niska odporność na stres

• charakterystyka: 
  • osoby o niskiej odporności na stres mają trudności z radzeniem sobie w sytuacjach stresowych,
  • częste odczuwanie niepokoju, drażliwości i napięcia w obliczu wyzwań zawodowych;
• wpływ na wypalenie: 
  • chroniczny stres bez efektywnych mechanizmów radzenia sobie prowadzi do wyczerpania zasobów emocjonalnych i fizycznych, co zwiększa ryzyko wypalenia.

Niska samoocena

• charakterystyka: 
  • tendencja do niedoceniania swoich osiągnięć i umiejętności,
  • częste poczucie niezasłużonych sukcesów,
  • obawa przed porażką;
• wpływ na wypalenie: 
  • brak pewności siebie i ciągłe obiekcje co do własnej wartości mogą prowadzić do poczucia niemocy i beznadziei, a tym samym sprzyjać wypaleniu.

Empatia i nadmierna wrażliwość

• charakterystyka: 
  • częste zaangażowanie emocjonalne w problemy innych, co może prowadzić do przeciążenia emocjonalnego,
  • zwiększona wrażliwość na krytykę i konflikty;
• wpływ na wypalenie: 
  • nadmierne zaangażowanie emocjonalne w problemy zawodowe i osobiste innych może prowadzić do wyczerpania emocjonalnego i uczucia wypalenia.

Brak umiejętności zarządzania czasem

• charakterystyka: 
  • częste poczucie przytłoczenia liczbą zadań i obowiązków,
  • problemy z priorytetyzacją i delegowaniem zadań;
• wpływ na wypalenie: 
  • niewłaściwe zarządzanie czasem prowadzi do nagromadzenia stresu i poczucia, że nigdy nie ma się wystarczająco dużo czasu na odpoczynek i regenerację.

Wysoka potrzeba uznania

• charakterystyka: 
  • dążenie do ciągłego zdobywania aprobaty i pochwał od innych,
  • częsta obawa przed odrzuceniem i krytyką;
• wpływ na wypalenie: 
  • ciągłe dążenie do zadowolenia innych kosztem własnych potrzeb prowadzi do wyczerpania emocjonalnego i poczucia nieadekwatności.

Brak równowagi między pracą a życiem osobistym

• charakterystyka: 
  • częste zaniedbywanie swoich potrzeb i relacji osobistych,
  • praca staje się dominującym elementem życia;
• wpływ na wypalenie: 
  • brak równowagi między pracą a życiem osobistym prowadzi do chronicznego zmęczenia i utraty zainteresowania zarówno pracą, jak i życiem osobistym, co jest typowe dla wypalenia zawodowego.

Jak obniżyć poziom stresu?

W obniżeniu poziomu stresu pomocne są nawet proste i niewymagające ćwiczenia oddechowe – ułatwiają relaksację, skupienie, pomagają także normalizować nadmiernie pobudzony układ współczulny. Mogą być chociażby bazą do codziennej medytacji. 

Zapiszcie lub wydrukujcie i miejcie pod ręką! 

Pomocne będzie wyobrażenie sobie, że każda faza oddychania jest jednym bokiem kwadratu. 

Wystarczy wygodnie usiąść lub się położyć, zamknąć oczy i… powtarzać poszczególne fazy oddechowe, licząc do czterech, aż do poczucia zrelaksowania i wyciszenia.

Publikacja jest fragmentem e-booka ,,Pierwsze kroki w POZ - edycja IV (2024/2025)", którego pełną wersję można pobrać tutaj.

E-book

Pierwsze kroki w POZ – edycja 2024/2025