Czy Nagroda Nobla nadąża za światem nauki?

Przy okazji ogłaszania tegorocznych laureatów Nagrody Nobla warto przypomnieć, kto i w jaki sposób wybiera laureatów, którzy naukowcy nigdy się jej nie doczekali, a którzy dostali ją być może niezasłużenie oraz czy to wyróżnienie nie odstaje zbytnio od dzisiejszego sposobu funkcjonowania świata naukowego?

Jak wygląda proces nominacji i wyboru laureatów nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny?

Odpowiedzialne za to jest Zgromadzenie Noblowskie Karolinska Institutet. Zgromadzenie składa się z 50 profesorów tego znajdującego się w Sztokholmie uniwersytetu medycznego. Komitet Noblowski, czyli organ wykonawczy składający się z 4 członków, rok przed przyznaniem nagrody wysyła zaproszenia do nominacji do ok. 3000 profesorów z instytucji naukowych na całym świecie, poprzednich laureatów i członków Zgromadzenia. Po otrzymaniu propozycji, na początku roku Komitet zawęża liczbę nominowanych, także poprzez konsultacje z innymi ekspertami i we wrześniu przedstawia Zgromadzeniu pisemny raport z proponowanymi kandydatami. Następnie, podczas dwóch posiedzeń Zgromadzenia, drogą głosowania większościowego podejmowana jest decyzja. W październiku ogłasza się laureatów. Nominowani, nominujący i przebieg obrad zostaje utajniony na 50 lat.

Czy troje to już tłum?

Zgodnie ze statutem, w jednym roku w jednej dziedzinie mogą zostać nagrodzone 2 różne odkrycia czy projekty, ale maksymalna liczba laureatów to 3 osoby. Stało się to problematyczne w obecnych czasach, w której większość badań prowadzonych jest nie przez pojedyncze osoby, a przez całe zespoły naukowców. Projekty badawcze są często prowadzone w wielu ośrodkach i opierają się na międzynarodowej współpracy. Jest to niewątpliwie korzystne dla rozwoju nauki, ale kłopotliwe w momencie, w którym trzeba przypisać dane osiągniecie maksymalnie 3 osobom.

Czy przełomowość jest stopniowalna?

Również ograniczenie liczby nagrodzonych odkryć do 2 przyczynia się do prestiżu nagrody i sprawdzało się w momencie powstania nagrody. Bez wątpienia odkrycie penicyliny (1945 r. - sir Alexander Fleming, sir Ernst Boris Chain, Howard Walter Florey), insuliny (1923 r. - sir Frederick Grant Banting oraz John James Rickard Macleod), opisanie grup krwi (1930 r. - Karl Landsteiner), interpretacja kodu genetycznego i jego funkcji w syntezie białek (1968 r. - Robert W. Holley, Har Gobind Khorana, Marshall W. Nirenberg) i wiele innych dokonań, za które przyznano Nagrodę Nobla było przełomowych. Zmieniły one oblicze nie tylko całej medycyny, ale i świata. Natomiast cała nauka, w tym medycyna, staje się coraz bardziej szczegółowa. Wraz z poszerzaniem się naszej wiedzy, badania skupiają się na bardzo specyficznych kwestiach, niezrozumiałych nie tylko dla ogółu społeczeństwa, ale też dla naukowców z innych gałęzi medycyny. W tej mnogości odkryć i postępu w licznych dziedzinach medycyny, trudno jednoznacznie stwierdzić, które z nich było najbardziej przełomowe. Warto pamiętać, że często Nagrody Nobla są przyznawane po wielu latach od osiągnięcia, także po to, aby móc zweryfikować jego kliniczne znaczenie i faktyczny wpływ. Tak stało się także w 2020 roku. Laureatami w dziedzinie fizjologii lub medycyny zostali Harvey J. Alter, Michael Houghton oraz Charles M. Rice za odkrycie wirusa zapalenia wątroby typu C w 1989 r. W uzasadnieniu podkreślono, że odkrycie to umożliwiło opracowanie diagnostyki i leczenia zakażenia HCV.

Czy można otrzymać pośmiertną Nagrodę Nobla?

Ten długi czas, który często upływa między odkryciem a przyznaniem nagrody ma swoje zalety, takie jak dokładna ocena znaczenia odkrycia. Ale świat zdecydowanie zmienił się od 1901 r., kiedy przyznano pierwszą Nagrodę Nobla. Prowadzenie badań, dzielenie się wynikami, obieg informacji w środowisku naukowym - to wszystko dzieje się obecnie znacznie szybciej. Poza tym pozostaje obawa, że zasłużony naukowiec może po prostu umrzeć, nie doczekawszy się otrzymania nagrody. Nagroda Nobla nie może zostać przyznana pośmiertnie. Ciekawym przypadkiem jest historia laureata z 2011 r. - Ralpha Steinmana. Komitet Noblowski przyznał mu nagrodę za odkrycie komórki dendrytycznej i jej roli w odporności nabytej, nie wiedząc, że zmarł on kilka dni wcześniej. Postawiło to Komitet przed dylematem. Ostatecznie postanowiono o przyznaniu nagrody Steinmanowi, kierując się przepisem, że laureatem może zostać osoba, która zmarła w czasie między ogłoszeniem wyników a galą wręczenia nagród.

O których laureatach wolelibyśmy zapomnieć?

Trudno znaleźć osobę, która nigdy nie słyszała o lobotomii, chociażby ze względu na “Lot nad kukułczym gniazdem”. Jednak informacja, że twórca tej metody Antonio Egas Moniz został za nią uhonorowany Nagrodą Nobla w 1949 r nie jest już tak powszechna. Biorąc pod uwagę tradycyjną zachowawczość Zgromadzenia Noblowskiego, a także wprowadzenie leków przeciwpsychotycznych w latach 50., laureat ten jest co najmniej kontrowersyjny. Innym budzącym wątpliwości laureatem jest Julius Wagner-Jauregg. Został on nagrodzony w 1927 r. za wykorzystanie zakażenia malarią w leczeniu porażenia postępującego, rodzaju kiły układu nerwowego. Metoda ta niektórym czytelnikom może być znana z serialu “The Knick”. Oczywiste jest, że w momencie dostępności antybiotyków terapia ta jest archaiczna i niebezpieczna. Ponadto, w 2004 r. Austrią wstrząsnęła informacja, że ten poważany naukowiec był zwolennikiem nazistowskiej ideologii “czystości rasowej” oraz eugeniki (w tym przymusowej sterylizacji osób cierpiących na choroby psychiczne). Doprowadziło to do publicznej debaty o postawach naukowców podczas II Wojny Światowej.

Kto został pominięty przy przyznawaniu Nagrody Nobla?

Lista naukowców, którzy z różnych powodów zostali pominięci przy Nagrodzie Nobla mimo przyczynienia się do danego odkrycia jest prawdopodobnie dłuższa niż lista laureatów. Już przy przyznaniu pierwszej nagrody w 1901 r. za zastosowanie surowicy w leczeniu błonicy pominięto bliskich współpracowników Emila von Behringa - Shibasaburo Kitasato i Paula Ehrlicha. Ten drugi doczekał się Nagrody Nobla w 1908 r. w uznaniu jego pracy nad odpornoścą. W 2008 r. 106 naukowców podpisało list do magazynu Science sprzeciwiając się zlekceważeniu udziału Roberta C. Gallo w odkryciu HIV. 

W 1962 r. przyznając nagrodę Jamesowi Watsonowi, Francisowi Crickowi i Maurice’mu Wilkinsowi za odkrycie DNA nie uwzględniono wkładu Aleca Stokesa, Herberta Wilsona, Erwina Chargaffa, Oswalda Avery’ego i Rosalind Franklin. Szczególnie rentgenografia strukturalna Rosalind Franklin została całkowicie pominięta. Jest to niestety znamienne, jako że jedynie 12 kobiet otrzymało Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny lub fizjologii. Stanowi to 5,4% laureatów. Jeszcze gorzej sytuacja wygląda, jeżeli weźmiemy pod uwagę wszystkie Nagrody Nobla w ścisłych dziedzinach - kobiety stanowią zaledwie 3%. Cieszy fakt, że w 2020 r. w dziedzinie chemii nagrodzone zostały Emmanuelle Charpentier i Jennifer A. Doudna, a w dziedzinie fizyki - Andrea Ghez. Ponadto żaden czarnoskóry naukowiec nie został dotychczas laureatem w dziedzinie nauk ścisłych. Ten brak różnorodności może być przejawem nierównego dostępu do edukacji i pomijania wkładu pewnych grup w odkrycia, a także ciągle istniejącego problemu z różnorodnością w środowisku naukowym.

Czy nagrody są przyznawane bez przerw od 1901 r.?

W dziedzinie fizjologii lub medycyny nagrody nie przyznano 9 razy - w latach 1915-1918, 1921, 1925, oraz 1940-1942. Było to związane albo z toczącymi się wojnami światowymi albo uznano, że żadna z nominowanych prac nie spełnia warunków aby zostać uhonorowana Nagrodą Nobla.

Referencje

1. https://www.nobelprize.org/prizes/facts/facts-on-the-nobel-prize-in-physiology-or-medicine/ (ostatni dostęp: 08.10.2020)
2. https://theconversation.com/nobel-prizes-have-a-diversity-problem-even-worse-than-the-scientific-fields-they-honor-145799 (ostatni dostęp: 08.10.2020)
3. https://theconversation.com/how-fair-is-it-for-just-three-people-to-receive-the-nobel-prize-in-physics-85161 (ostatni dostęp: 08.10.2020)
4. https://theconversation.com/no-black-scientist-has-ever-won-a-nobel-thats-bad-for-science-and-bad-for-society-104456 (ostatni dostęp: 08.10.2020)
5. https://www.theatlantic.com/science/archive/2017/10/the-absurdity-of-the-nobel-prizes-in-science/541863/ (08.10.2020)
6. https://www.theguardian.com/science/2018/sep/30/nobel-prize-fails-modern-science (08.10.2020)
7. https://www.nytimes.com/1997/10/07/us/us-scientist-wins-nobel-for-controversial-work.html (08.10.2020)
8. https://www.scotsman.com/news/world/austrians-stunned-nobel-prize-winners-nazi-ideology-2507616 (ostatni dostęp: 08.10.2020)
9. https://science.sciencemag.org/content/323/5911/206 (ostatni dostęp: 08.10.2020)