Uchyłek Meckela – konsekwencje najczęstszej wady wrodzonej przewodu pokarmowego

Uchyłek Meckela jest najczęstszą wadą wrodzoną przewodu pokarmowego, występującą u około 1–3% populacji. Mimo że większość pacjentów pozostaje bezobjawowa przez całe życie, istnieje ryzyko klinicznie istotnych powikłań. Przyjmuje się, że do 30% osób z uchyłkiem może rozwinąć objawy, choć w dużych analizach retrospektywnych częstość ta waha się zwykle między 4% a 9%. Co szczególnie istotne z perspektywy POZ – ryzyko powikłań wyraźnie maleje z wiekiem.

We wszystkich grupach wiekowych do najczęściej obserwowanych powikłań należą: 

• krwawienie z dolnego odcinka przewodu pokarmowego, 
• ostre objawy niedrożności jelita cienkiego,
• zapalenie uchyłka, nierzadko z ryzykiem perforacji. 

Każde z tych powikłań może przebiegać gwałtownie i wymagać pilnej interwencji chirurgicznej.

Czym jest uchyłek Meckela? 

Uchyłek Meckela jest pozostałością przewodu żółtkowego i lokalizuje się zazwyczaj w końcowym odcinku jelita krętego, zwykle 50–60 cm od zastawki krętniczo-kątniczej. Może przybierać formy od drobnych wypustek o długości kilkunastu milimetrów do struktur kilkucentymetrowych, szerokopodstawnych, nierzadko zawierających ektopową błonę śluzową (najczęściej żołądkową). To właśnie obecność ektopowej tkanki odpowiada za część najcięższych powikłań – owrzodzenia i krwawienia.

Choć „reguła dwójek” (2% populacji, 2:1 przewaga mężczyzn, 2 cm długości, objawy przed 2 r.ż.) jest zgrabną mnemotechniką, współczesne badania potwierdzają jedynie jej ogólny charakter. W praktyce klinicznej uchyłek może dawać objawy w każdym wieku, choć częściej dotyczy dzieci oraz młodych dorosłych.

Jakie powikłania mogą wiązać się z uchyłkiem Meckela?

Krwawienie z przewodu pokarmowego

Krwawienie jest najczęstszą manifestacją objawowego uchyłka Meckela, odpowiadającą za około 30% symptomatycznych przypadków. Najbardziej typowa jest jasnoczerwona, świeża krew stwierdzona w badaniu per rectum. Mechanizm opiera się na powstawaniu owrzodzeń trawiennych w wyniku wydzielania kwasu solnego przez ektopową błonę śluzową żołądka. Krwawienia częściej obserwuje się u chłopców i młodych mężczyzn.

Dla klinicystów istotne jest, że u dzieci z krwistymi stolcami, ale bez objawów zapalnych, uchyłek Meckela pozostaje jedną z kluczowych diagnoz różnicowych – szczególnie w sytuacji powtarzających się epizodów anemizacji lub dodatniego testu na krew utajoną przy braku uchwytnego źródła krwawienia.

Niedrożność jelita cienkiego

Niedrożność jest drugą najczęstszą manifestacją uchyłka, wynikającą z kilku możliwych mechanizmów m.in.:

• wgłobienia jelita, 
• zrostów, 
• zaklinowania kamieni kałowych lub ciał obcych, 
• uwięźnięcia uchyłka w przepuklinie, 
• miejscowego obrzęku zapalnego.

U dzieci niedrożność często jest pierwszym i jedynym sygnałem istnienia uchyłka. W populacji dorosłych niedrożność związana z uchyłkiem występuje rzadziej, ale ma bardziej zróżnicowaną etiologię.

Zapalenie i perforacja

Zapalenie uchyłka Meckela, klinicznie przypominające ostre zapalenie wyrostka robaczkowego, obserwuje się u 20–30% pacjentów z jego objawową postacią.

W niektórych przypadkach proces zapalny prowadzi do perforacji. Perforację mogą też wywołać ciała obce (szczególnie ości ryb czy ostre fragmenty kości) lub enterolity powodujące odleżyny w obrębie ściany uchyłka.

Rzadkie powikłania

W rzadkich przypadkach uchyłek Meckela może być miejscem:

• nowotworów rozwijających się w obrębie uchyłka (m.in. rakowiaków, guzów podścieliskowych – GIST, gruczolakoraków czy mięsaków),
• przepuklin z uwięźnięciem uchyłka (np. przepuklina Littre’a),
• przetok i torbieli. 

Nowotwory w uchyłku pozostają niezwykle rzadkie, ale ich rozpoznanie zazwyczaj dotyczy dorosłych po 50. r.ż. i może manifestować się niespecyficznie – od przewlekłych krwawień po objawy podniedrożności.

Uchyłek znaleziony przypadkowo – kiedy warto pomyśleć o leczeniu operacyjnym?

Postępowanie z „niemym”, przypadkowo wykrytym uchyłkiem pozostaje przedmiotem dyskusji. Z jednej strony ryzyko odległych powikłań jest stosunkowo niskie, z drugiej – konsekwencje potencjalnych powikłań mogą być ciężkie.

Najczęściej rekomenduje się rozważenie resekcji uchyłka, jeśli pacjent spełnia jeden lub kilka z poniższych warunków:

• wiek <50 lat,
• płeć męska,
• długość uchyłka >2 cm,
• makroskopowe cechy zmian w ścianie,
• wąska szyja uchyłka,
• obecność ektopowej błony śluzowej. 

W starszym wieku, przy poważnych zakażeniach w jamie brzusznej lub urazach wielonarządowych – zaleca się raczej pozostawienie uchyłka, aby ograniczyć ryzyko powikłań.

Podsumowanie

Choć uchyłek Meckela pozostaje w większości przypadków bezobjawowy, ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań – przede wszystkim krwawień i niedrożności – wymaga zachowania czujności klinicznej. Jego manifestacje są zróżnicowane – dzieci częściej prezentują krwawienie lub wgłobienie, dorośli – krwawienie lub zapalenie. Obecność ektopowej błony śluzowej, długość uchyłka >2 cm i płeć męska to najważniejsze czynniki ryzyka rozwoju powikłań.

W przypadku objawowego uchyłka postępowaniem z wyboru jest jego resekcja. Decyzja o profilaktycznym usunięciu uchyłka znalezionego przypadkowo powinna być zawsze indywidualna i uwzględniać zarówno ryzyko powikłań zabiegu, jak i prawdopodobieństwo przyszłych problemów klinicznych.