Choroba uchyłkowa jelita grubego – jakie zalecenia dietetyczne przekazać pacjentom?

Choroba uchyłkowa jelita grubego stanowi jedno z najczęstszych schorzeń przewodu pokarmowego w krajach rozwiniętych, a jej znaczenie kliniczne i społeczne stale rośnie. Uchyłkowatość, rozumiana jako obecność uchyłków w ścianie jelita grubego, zazwyczaj przebiega bezobjawowo i sama w sobie nie jest traktowana jako choroba. Termin „choroba uchyłkowa” odnosi się natomiast do sytuacji, w której uchyłkom towarzyszą objawy lub powikłania.

Patofizjologia i obraz kliniczny choroby uchyłkowej

Choroba uchyłkowa jelita grubego jest następstwem złożonych mechanizmów patofizjologicznych obejmujących:

• zaburzenia strukturalne ściany jelita,
• nieprawidłowości w czynności układu nerwowo-mięśniowego.

Uchyłki powstają głównie w okrężnicy na skutek wypchnięcia błony śluzowej przez miejsca zmniejszonego oporu w warstwie mięśniowej, co ułatwia wiekowa przebudowa kolagenu i elastyny prowadząca do utraty sprężystości i sztywności ściany jelita. Towarzyszą temu:

• pogrubienie warstwy mięśniowej oraz zmiany architektury tkankowej – skutkujące skróceniem i charakterystycznym „pofałdowaniem” jelita, które sprzyja tworzeniu uchyłków;
• zaburzenia w obrębie trzewnego układu nerwowego, w tym zmniejszenie liczby komórek zwojowych oraz zmiany w neuroprzekaźnictwie – co prowadzi do nieprawidłowej motoryki i nadwrażliwości trzewnej.

W obrazie klinicznym wyróżnia się kilka postaci choroby. Sama uchyłkowatość, czyli obecność uchyłków, przebiega zwykle bezobjawowo i bywa rozpoznawana przypadkowo. U około 20% pacjentów rozwija się objawowa niepowikłana choroba uchyłkowa, manifestująca się:

• przewlekłymi bólami brzucha,
• wzdęciami,
• zaburzeniami rytmu wypróżnień.

Objawy te najczęściej występują bez laboratoryjnych cech zapalenia.

Najpoważniejszą manifestacją jest ostre zapalenie uchyłków – klinicznie objawiające się:

• nagłym bólem w lewym dole biodrowym,
• gorączką,
• leukocytozą,
• dodatnimi wykładnikami stanu zapalnego.

W cięższych przypadkach może dochodzić do powikłań, takich jak:

• ropnie,
• przetoki,
• zwężenia,
• perforacja z zapaleniem otrzewnej.

Diagnostyka różnicowa choroby uchyłkowej jelita grubego

Diagnostyka różnicowa choroby uchyłkowej jelita grubego jest kluczowym elementem postępowania, ponieważ obraz kliniczny, zwłaszcza w przypadku objawowej niepowikłanej postaci lub ostrego zapalenia uchyłków, może imitować inne schorzenia przewodu pokarmowego i narządów sąsiednich. Objawowa niepowikłana choroba uchyłkowa często wymaga różnicowania z:

• zespołem jelita drażliwego,
• zaparciami nawykowymi,
• rakiem jelita grubego,
• nieswoistymi zapaleniami jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
• niedokrwiennym zapaleniem okrężnicy,
• zakażeniami przewodu pokarmowego,
• zakażeniami układu moczowego.

U kobiet należy dodatkowo uwzględnić choroby ginekologiczne, takie jak:

• zapalne choroby miednicy mniejszej,
• torbiele jajnika.

W ostrym zapaleniu uchyłków diagnostyka różnicowa powinna obejmować przede wszystkim:

• zapalenie wyrostka robaczkowego,
• kamicę moczowodową,
• odmiedniczkowe zapalenie nerek,
• tętniaka aorty brzusznej,
• zapalenie trzustki,
• uwięźnięcie przepukliny.

Trudności diagnostyczne wynikają z faktu, że ból brzucha, gorączka i leukocytoza są nieswoistymi objawami, a lokalizacja bólu może się zmieniać, np. u kobiet w ciąży lub w przypadku nietypowej lokalizacji uchyłków.

Jak postawić rozpoznanie choroby uchyłkowej jelit?

Rozpoznanie choroby uchyłkowej jelit wymaga połączenia obrazu klinicznego, badań laboratoryjnych oraz metod obrazowych. Chorobę uchyłkową należy rozpoznać w sytuacji, gdy obecności uchyłków towarzyszą objawy kliniczne lub powikłania. Podstawą diagnostyki ostrego zapalenia uchyłków są badania obrazowe – złotym standardem pozostaje TK jamy brzusznej.

W badaniach laboratoryjnych kluczową rolę odgrywa oznaczenie białka C-reaktywnego (CRP), którego stężenie koreluje z ciężkością choroby i pomaga w kwalifikacji pacjentów do dalszego postępowania.

Kolonoskopia nie ma zastosowania w ostrej fazie zapalenia z powodu ryzyka perforacji, natomiast zaleca się jej wykonanie po ustąpieniu objawów – zwłaszcza u pacjentów z zapaleniem powikłanym – w celu wykluczenia nowotworu jelita grubego.

Leczenie w chorobie uchyłkowej jelit

Postępowanie terapeutyczne w chorobie uchyłkowej jelita grubego jest zróżnicowane i zależy od:

• obrazu klinicznego,
• stopnia zaawansowania,
• obecności powikłań.

Co warto doradzać pacjentom?

Elementem profilaktyki nawrotów pozostaje modyfikacja diety oraz stylu życia. Choć próbowano włączać leki przeciwzapalne (mesalazyna), antybiotyki jelitowe (ryfaksymina) czy probiotyki, to nie wykazano ich skuteczności w zapobieganiu nawrotom choroby.

Nie ma dowodów na konieczność unikania orzechów, ziaren czy nasion, które dawniej uznawano za potencjalnie szkodliwe. Obecnie rekomenduje się stopniowe rozszerzanie diety po ostrym epizodzie, przy czym kluczowe znaczenie ma długofalowe utrzymanie wysokiej podaży błonnika, zwłaszcza rozpuszczalnego. Taki model żywienia nie tylko wspiera gojenie, ale także obniża ryzyko kolejnych epizodów zapalenia i poprawia komfort życia pacjentów.

Do produktów bogatych w błonnik rozpuszczalny zalicza się przede wszystkim:

• owoce: jabłka, gruszki, cytrusy, morele, śliwki;
• warzywa: marchew, dynia, brokuły, bataty;
• rośliny strączkowe: soczewica, fasola, ciecierzyca, groch;
• produkty zbożowe: owies (płatki owsiane, otręby owsiane), jęczmień;
• nasiona i inne źródła: siemię lniane, babka płesznik (łuski psyllium).

Podsumowanie

Przewlekła choroba uchyłkowa jelita grubego wiąże się z nawrotami i możliwością progresji do powikłań, jednak u większości pacjentów przebieg pozostaje łagodny. Kluczowe znaczenie ma:

• wczesne rozpoznanie,
• właściwe różnicowanie,
• wdrażanie działań profilaktycznych opartych na diecie, stylu życia i indywidualizacji terapii.

Pozwala to ograniczyć liczbę hospitalizacji, powikłań oraz poprawić jakość życia chorych.