Szczepienie przeciwko wściekliźnie – profilaktyka przed- i poekspozycyjna

Wścieklizna to wirusowa choroba odzwierzęca atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Choć dzięki masowym szczepieniom zwierząt oraz działaniom profilaktycznym u ludzi od wielu lat nie odnotowuje się w Polsce zachorowań i zgonów, to zakażenie wirusem wścieklizny stanowi zagrożenie życia. Wścieklizna zaliczana jest do chorób tropikalnych i powoduje dziesiątki tysięcy zgonów w krajach Azji i Afryki. Śmiertelność sięga 100%, a zgon następuje w ciągu tygodnia od wystąpienia objawów. Kiedy podejrzewać zakażenie wirusem wścieklizny? Jak poprowadzić profilaktykę przed- i poekspozycyjną?

Zakażenie wirusem wścieklizny– objawy

Wirus wścieklizny (Lyssavirus z rodziny Rhabdoviridae) przenosi się ze śliną chorego zwierzęcia (ssaka, np. psa lub nietoperza) poprzez pogryzienie, zadrapanie lub oślinienie uszkodzonej skóry lub błon śluzowych. Okres wylęgania jest zmienny i waha się w granicach od kilku dni do nawet roku, po którym można wyróżnić fazy:

• zwiastunową – ból głowy, rozdrażnienie, utrata apetytu, złe samopoczucie, podwyższona temperatura, parestezje w miejscu wniknięcia wirusa;
• neurologiczna (rozwinięte stadium choroby) – zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego; może występować pod jedną z dwóch postaci:
  • pobudzeniowa (80% przypadków) – hydrofobia, aerofobia, światłowstręt, ślinotok, potliwość, tachykardia, tachypnoe, silne pobudzenie psychoruchowe, omamy, drgawki, zaburzenia rytmu serca;
  • porażenna (20% manifestacji klinicznych) – niedowłady i porażenia wiotkie, drżenia pęczkowe.

Następnie chory zapada w śpiączkę, po której następuje zgon z powodu postępującego porażenia nerwów i pogłębiającej się niewydolności narządowej.

Wścieklizna – szczepienia przedekspozycyjne (PrEP)

Profilaktyka przedekspozycyjna skierowana jest do pacjentów z grup ryzyka, czyli osób narażonych na zakażenie wirusem wścieklizny. Należą do nich między innymi: 

• weterynarze, 
• myśliwi, 
• leśnicy, 
• speleolodzy, 
• pracownicy laboratoryjni, 
• hodowcy zwierząt futerkowych,
• osoby podróżujące do regionów endemicznych. 

Stosuje się inaktywowane szczepionki, podawane domięśniowo lub śródskórnie, w schematach dwu- lub trzydawkowych, zgodnie z charakterystyką produktu leczniczego (ChPL).

Najczęstszy schemat szczepienia

• szczepienie podstawowe: 3 dawki w schemacie 0, 7, 21 (28),
• dawka uzupełniająca: po 12 miesiącach od ostatniego szczepienia,
• dawka przypominająca: co 5 lat.

Szczepienia realizowane są przez poradnie chorób zakaźnych, a umówienie wizyty nie wymaga skierowania. Należy jednak poinformować pacjenta o konieczności potwierdzenia dostępności szczepionek w wybranej poradni, ponieważ nie wszystkie placówki mogą nimi dysponować.

Wścieklizna – co robić po ekspozycji? (PEP)

Jeśli z wywiadu wynika, że pacjent miał styczność ze zwierzęciem chorym na wściekliznę lub podejrzanym o zakażenie, należy wydać skierowanie do poradni chorób zakaźnych.

Kwalifikacja do profilaktyki poekspozycyjnej (PEP), obejmującej podanie szczepionki lub szczepionki wraz z immunoglobuliną, zależy od:

• ryzyka zakażenia:
  • rodzaj ekspozycji (np. głębokie pogryzienia, zadrapania, oślinienie błon śluzowych),
  • stan zdrowia zwierzęcia (zwierzę zdrowe, objawy wścieklizny, zwierzę podejrzane o wściekliznę);
• statusu immunologicznego pacjenta (zaszczepiony, niezaszczepiony)

Schematy PEP

• pacjent zaszczepiony (PrEP lub pełna PEP w przeszłości):
  • podaje się tylko 2 dawki przypominające szczepionki w schemacie 0, 3;
  • nie podaje się immunoglobuliny;
• pacjent niezaszczepiony i niekompletnie zaszczepiony, podaje się:
  • 5 dawek w schemacie 0, 3, 7, 14, 28 lub;
  • 4 dawki: 2 dawki w dniu 0; 1 dawka w 7.; 1 dawka w 21. dniu;
  • dodatkowo, gdy ryzyko zakażenia jest duże, należy podać immunoglobulinę.

Istnieje także możliwość wstrzymania się z rozpoczęciem szczepień ochronnych przeciw wściekliźnie do chwili potwierdzenia wścieklizny u zwierzęcia. W tym przypadku niezbędny będzie kontakt z PSSE w sprawie obserwacji zwierzęcia.

Podsumowanie

1. Szczepienie jest skuteczną formą ochrony dla osób narażonych na zakażenie wirusem wścieklizny.
2. Zaproponuj szczepienie profilaktyczne pacjentom z grup ryzyka, a w przypadku ekspozycji na wściekliznę pamiętaj o skierowaniu pacjenta do poradni chorób zakaźnych.
3. Wścieklizna jest groźną chorobą, która stanowi poważny problem zdrowia publicznego na świecie – edukuj swoich pacjentów na temat unikania kontaktu z dzikimi i bezpańskimi zwierzętami.
4. Wczesna interwencja jest kluczowa, ponieważ po wystąpieniu objawów klinicznych wścieklizna jest nieuleczalna i nieuchronnie prowadzi do zgonu.
5. Otrzymanie w przeszłości pełnego szczepienia nie zwalnia z profilaktyki poekspozycyjnej w razie wskazań, ale zmniejsza liczbę koniecznych dawek i eliminuje potrzebę podania immunoglobuliny (często trudno dostępnej w niektórych regionach świata).

W przypadku podejrzenia lub rozpoznania wścieklizny istnieje obowiązek niezwłocznego poinformowania właściwej PSSE.