Wyszukaj w poradnikach
Spis treści
Szczepienia u dorosłych - niezbędnik
stan wiedzy na 01.2024
100%
Krótka teoria
Szczepienia ochronne są uznaną metodą profilaktyki, która na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat przyczyniła się do eradykacji wirusa ospy prawdziwej czy wirusa poliomyelitis typu II. Wśród dostępnych szczepionek możemy wyróżnić:
- szczepionki zawierające żywe atenuowane drobnoustroje;
- szczepionki inaktywowane zawierające całe zabite drobnoustroje, inaktywowane toksyny, szczepionki podjednostkowe zawierające oczyszczone antygeny drobnoustroju lub antygeny stworzone na drodze rekombinacji genetycznej, do których zaliczane są też szczepionki skoniugowane zawierające antygen oraz adiuwant;
- szczepionki rekombinowane szczepionki mRNA;
- szczepionki wektorowe [1].
Wykaz obowiązkowych oraz zalecanych szczepień ochronnych, zwany popularnie “kalendarzem szczepień” jest aktualizowany raz w roku (Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie programu szczepień ochronnych na rok 2024).
Procedury związane z wykonywaniem szczepień ochronnych określa natomiast ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2023 r. poz. 1284, 909 i 1938). Zgodnie z dokumentem lekarz ma obowiązek informowania pacjenta o zalecanych szczepieniach ochronnych. Do obowiązków lekarza należy również wykonanie badania lekarskiego kwalifikującego do szczepienia. Po wykonaniu badania ma on obowiązek wydać zaświadczenie o kwalifikacji do szczepienia, zawierające datę i godzinę badania lekarskiego. Zaświadczenie jest ważne przez okres 24 h.
Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) podlegają obowiązkowi zgłoszenia do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego w ciągu 24h od rozpoznania lub podejrzenia NOP, przy pomocy odpowiedniego formularza (Formularz zgłoszenia NOP).
Wywiad
Pytania, które należy zadać pacjentowi w trakcie przeprowadzania wywiadu podczas kwalifikacji do szczepienia:
- Czy w ostatnim czasie występowały u pacjenta objawy infekcji?;
- Na jakie choroby przewlekłe choruje pacjent i jakie leki zażywa stale? - szczególną uwagę należy zwrócić na leki stosowane w terapii chorób o podłożu autoimmunologicznym;
- Czy w ostatnim czasie pacjent zauważył pojawienie się objawów związanych z zaostrzeniem chorób przewlekłych (nasilenie obrzęków, kaszlu, duszności, spadek wydolności)? - każdorazowo przed szczepieniem należy wykluczyć ewentualne przeciwwskazania. Większość z nich to przeciwskazania przemijające. Najczęściej jest to ostra infekcja o umiarkowanym lub znacznym nasileniu lub zaostrzenie choroby przewlekłej;
- Czy u pacjenta występują zaburzenia krzepnięcia i/lub pacjent zażywa leki wpływające na krzepnięcie (VAK, NOAC)? - u pacjentów chorujących na skazy krwotoczne (np. hemofilia) lub zażywających leki przeciwkrzepliwe należy zachować szczególną ostrożność podając iniekcje domięśniowe lub preferować (jeśli pozwala na to ChPL produktu) podaż podskórną;
- Czy u pacjenta wystąpiły w przeszłości jakiekolwiek reakcje alergiczne (na leki, szczepionki, lateks, białko jaja kurzego, pokarmy)? - nie każda reakcja alergiczna jest przeciwwskazaniem do szczepienia, a sytuacje wymagające szczególnej ostrożności można znaleźć w ChPL używanego produktu - należy zwrócić uwagę na substancje pomocnicze występujące w szczepionkach;
- Czy u pacjenta wystąpiła w przeszłości reakcja anafilaktyczna po szczepieniu? Czy po którejś ze szczepionek wystąpiły reakcje niepożądane? - należy zwrócić uwagę na pacjentów, u których odnotowano reakcję anafilaktyczną w wywiadzie - zależnie od alergenu jaki spowodował anafilaksję mogą być oni bardziej narażeni na reakcję anafilaktyczną po szczepieniu [2,3]. Reakcja anafilaktyczna po pierwszej dawce szczepionki jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do podania dawki uzupełniającej [4];
- Czy w ciągu ostatnich 4 tygodni pacjent przyjmował inne szczepionki? Jeśli tak, jakie? - odstęp pomiędzy podaniem dwóch “żywych”, atenuowanych szczepionek powinien wynosić minimum 4 tygodnie;
- Czy stwierdzono u pacjenta wrodzony lub nabyty niedobór odporności? - pacjenci z niedoborami odporności wymagają zindywidualizowanego podejścia. Nie powinni otrzymywać “żywych” szczepionek, a efektywność pozostałych szczepionek może być ograniczona. Stopień upośledzenia odporności pacjenta powinien być każdorazowo oceniony przez lekarza na podstawie badania podmiotowego i przedmiotowego oraz ewentualnych badań laboratoryjnych. W tej grupie pacjentów często niezbędna jast konsultacja specjalistyczna - immunologiczna lub lekarza chorób zakaźnych [5];
- Czy pacjent choruje na nowotwór złośliwy, w tym nowotwory hematologiczne? - w grupie pacjentów z chorobami onkologicznymi należy zgromadzić informacje o czasie przyjęcia ostatniej dawki chemioterapii oraz o stopniu zaawansowania procesu nowotworowego;
- Czy w ciągu ostatnich miesięcy pacjent zażywał sterydy ogólnoustrojowo, leki immunosupresyjne, chemioterapię lub został poddany radioterapii? - szczepionki zawierające żywe, atenuowane drobnoustroje nie powinny być podawane pacjentom z ciężkimi niedoborami odporności, zarówno wrodzonymi jak i nabytymi, pacjentom z chorobami hematoonkologicznymi, uogólnionym procesem nowotworowych, pacjentom w trakcie radioterapii, chemioterapii, czy systemowej sterydoterapii, pacjentom po transplantacjach oraz ciężarnym. Szczegółowe wytyczne dotyczące postępowania obejmującego szczepienia ochronne u osób z zaburzeniami odporności można znaleźć na stronie Centers of Disease Control and Prevention (CDC);
- Czy w ciągu ostatniego roku pacjent otrzymywał preparaty krwi lub immunoglobuliny? - preparaty immunoglobulin lub preparaty krwi, w których zawartość immunoglobulin jest znaczna (KKCz, KKP, FFP) mogą ograniczyć odpowiedź organizmu na szczepionki “żywe”. Wymienionych preparatów nie należy rutynowo podawać jednocześnie z “żywymi” szczepionkami. Zalecany odstęp między przyjęciem szczepionki atenuowanej a przyjęciem immunoglobulin lub preparatów krwi wynosi 2 tyg, z kolei odstęp pomiędzy przyjęciem preparatu zawierającego przeciwciała a szczepionką atenuowaną zależy sytuacji klinicznej i powinien być ustalony indywidualnie [5];
- Czy u pacjenta stwierdzono zaburzenia neurologiczne - drgawki, objawy encefalopatii lub inne obj. ze strony układy nerwowego;
- Czy pacjentka może być w ciąży? - w okresie ciąży przeciwwskazane są szczepionki zawierające “żywe”, atenuowane drobnoustroje.
Ocena kliniczna pacjenta
Obowiązuje ogólne badanie internistyczne. Wywiad powinien dać wskazówki, które z elementów badania fizykalnego należy przeprowadzić ze szczególną uważnością.
- Stan ogólny pacjenta
- ocena podstawowych parametrów życiowych: ciśnienie tętnicze, tętno, pomiar saturacji, pomiar temperatury ciała - gorączka, w szczególności bez objawów infekcyjnych, powinna skłonić do odroczenia szczepienia i dalszej diagnostyki;
- Głowa i szyja
- badanie gardła (szczególną uwagę należy zwrócić na występowanie ewentualnych nalotów i owrzodzeń);
- palpacja węzłów chłonnych;
- Klatka piersiowa
- osłuchiwanie płuc (nowe zmiany osłuchowe nad płucami wymagają pogłębienia diagnostyki przed szczepieniem);
- osłuchiwanie tonów serca;
- Jama brzuszna
- ocena perystaltyki jelit, badanie palpacyjne brzucha ze zwróceniem uwagi na objawy otrzewnowe i obronę mięśniową;
- Orientacyjne badanie neurologiczne
- badanie objawów oponowych.
UWAGA! CZERWONA FLAGA!
Bezwzględnym przeciwwskazaniem do szczepień każdego typu jest reakcja alergiczna po podaniu pierwszej dawki szczepionki w wywiadzie oraz silnie wyrażona alergia na substancje pomocnicze zawarte w preparacie (np. silnie wyrażona nadwrażliwość typu 1. na białko jaja kurzego, gentamycynę, neomycynę, tetracyklinę - w zależności od używanej szczepionki). W razie wystąpienie reakcji anafilaktycznej podstawowym postępowaniem jest podanie 0,5 mg adrenaliny domięśniowo (typowo w boczną powierzchnię uda).
Ujawnione w badaniu fizykalnym cechy ostrej infekcji lub zaostrzenia choroby przewlekłej również powinny skłaniać do odroczenia szczepienia.
Zalecane szczepienia dodatkowe dla pacjentów dorosłych
| SZCZEPIENIE | WSKAZANIA | SZCZEGÓLNE PRZECIWWSKAZANIA | UWAGI |
|---|---|---|---|
PRZECIW GRYPIE Pojedyncza dawka, szczepienie raz w roku (typowo w okresie jesienno-zimowym):Influvac Tetra - inaktywowana; Vaxigrip Tetra - inaktywowana. | Zalecane wszystkim Wskazania szczególne: - obniżona odporność, - ciąża, - przewlekłe choroby układu oddechowego, - układu krążenia, - niewydolność nerek, - choroby wątroby, - choroby metaboliczne, - choroby neurologiczne i neurorozwojowe. | Szczególne przeciwwskazanie dla szczepionki Influvac Tetra: Nadwrażliwość na albuminę jaja kurzego, białko kurze, formaldehyd, bromek cetylotrimetyloamoniowy, polisorbat 80 lub gentamycynę. | Według rekomendacji CDC nadwrażliwość na białko jaja kurzego nie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem odczynów poszczepiennych i nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia na grypę. [6] CDC zaleca unikanie ponownego szczepienia przeciw grypie u osób, u których zdiagnozowano z. Guillain-Barre < 6 tyg. po pierwszorazowym szczepieniu [5]. |
Szczególne przeciwwskazanie dla szczepionki Vaxigrip Tetra: Nadwrażliwość na albuminę jaja kurzego, białko kurze, neomycynę, formaldehyd i octoxynol-9. | |||
Zalecane wszystkim Wskazania szczególne: - wiek >60 r.ż, - obniżona odporność, - pacjenci z grup ryzyka ciężkiego przebiegu Covid-19 [7], - pracownicy ochrony zdrowia Dotyczy zarówno osób wcześniej szczepionych (dawka przypominająca z zachowaniem 3 msc. przerwy między dawkami) jak i nieszczepionych [8]. | Szczególne przeciwwskazania dla szczepionki Jcovden: Zakrzepica z małopłytkowością (TTS) po pierwszej dawce którejkolwiek ze szczepionek przeciw Covid-19, dodatni wywiad w kierunku zespołu przesiąkania włośniczek (SCLS). | Szczepionki VidPrevtyn Beta (Sanofi Pasteur) oraz Vaxzevria (AstraZeneca)są obecnie niedostępne w Polsce. Odstęp pomiędzy poprzednią dawką szczepienia przeciw Covid-19 a dawką przypominającą szczepionki Nauvaxoid powinien wynosić min. 6 mies [9]. | |
Zalecane osobom w wieku 60 lat i powyżej. | |||
Zalecana u osób w wieku 50 lat i powyżej. Wskazania szczególne: - zwiększone ryzyko zachorowania na półpasiec (niedobór odporności komórkowej, nowotwór złośliwy, leczenie immunosupresyjne, cukrzyca, zakażenie HIV); - kontakt z niemowlętami i dziećmi nieszczepionymi na ospę [10]. | Zapobiega rozwojowi półpaśca oraz neuralgii poherpetycznej u osób, które w przeszłości chorowały na ospę wietrzną lub nie chorowały i nie były szczepione przeciw ospie wietrznej. | ||
Zalecane u osób w wieku do 26 lat, które wcześniej nie były zaszczepione.Do rozważenia szczepienie osób w wieku 27- 45 lat [11]. | Szczepienie zalecane również osobom ze zmianami dysplastycznymi związanymi z zakażeniem HPV [12]. | ||
PRZECIW PNEUMOKOKOM Apexxnar, PCV20 - polisacharydowa, skoniugowana, 20-walentna: pojedyncza dawka; Prevenar 13, PCV13 -polisacharydowa, skoniugowana,13-walentna: pojedyncza dawka; Pneumovax 23, PPSV23 - polisacharydowa, 23-walentna, wskazana u osób >50 r.ż: pojedyncza dawka, ponowne szczepienie Pneumovax 23 zalecane u osób z grup ryzyka najwcześniej po 3 latach od pierwotnego szczepienia.. | Zalecane wszystkim. Wskazania szczególne: - osoby powyżej 50 r.ż,- uzależnienie od alkoholu i wyrobów tytoniowych, - przewlekła choroba serca, płuc, wątroby, nerek, - osoby chorującę na cukrzycę, hemoglobinopatie, zaburzenia odporności (wrodzone i nabyte, w tym jatrogenne). Wskazaniem do szczepienia jest anatomiczna lub czynnościowa asplenia, wyciek PMR, wszczepiony implant ślimakowy. | Nadwrażliwość na toksoid błoniczy. | Zalecane w PSO schematy szczepień dla osób w wieku podeszłym:1 dawka szczepionki PCV13 oraz 1 dawka szczepionki PPSV23, w odstępie przynajmniej 1. roku lub pojedyncza dawka szczepionki PCV20. U osób z grup ryzyka odstęp między szczepionkami PCV13 i PPSV23 powinien wynosić 8 tyg. |
Zaleca się pojedynczą dawkę przypominającą co 10 lat. Wskazania szczególne: - osoby z otoczenia noworodków i niemowląt, w tym personel medyczny. Szczepienie zalecane ciężarnym po ukończeniu 27. tygodnia do 36. tygodnia ciąży. | Nadwrażliwość formaldehyd i glutaraldehyd, wystąpienie encefalopatii o nieznanej etiologii w ciągu 7 dni po poprzednim podaniu szczepionki zawierającej antygeny krztuśca Szczególne przeciwwskazanie dla szczepionki Boostrix: nadwrażliwość na neomycynę, polimyksynę albo formaldehyd, stwierdzona przejściowa trombocytopenia lub powikłania neurologiczne (drgawki i epizody hipotoniczno–hiporeaktywny) po wcześniejszych szczepieniach przeciwko błonicy i (lub) tężcowi. | CDC zaleca ostrożność w przypadku ponownego szczepienia przeciw tężcowi, błonicy i krztuścowi u osób, u których zdiagnozowano z. Guillain-Barre < 6 tyg. po pierwszorazowym szczepieniu. Preferowana szczepionka Tdap [5]. | |
Boostrix Polio (Tdap z antygenami wirusa Poliomyelitis) zawiera fenyloalaninę. Zalecana jest ostrożność u pacjentów z fenyloketonurią. | |||
PRZECIW MENINGOKOKOM Bexsero, Trumenba - rekombinowana, monowalentna przeciwko serogrupie B: schemat dwudawkowy lub trójdawkowy w zależności od użytego produktu. Należy rozważyć podanie dawki przypominającej. Nimenrix - skoniugowana, 4-walentna przeciw serogrupom A, C, W-135, Y: typowo pojedyncza dawka. Rozważyć podanie dawki przypominającej. NeisVac-C - skoniugowana monowalentna przeciwko serogrupie C: pojedyncza dawka. | Zalecane wszystkim. Wskazania szczególnie: - wiek powyżej 65 r.ż.; - bliski kontakt z chorym/materiałem zakaźnym, - przebywanie w zbiorowiskach, - podróże, - niedobory odporności (asplenia, zakażenie wirusem HIV, nowotwór złośliwy, choroba reumatyczna, przewlekła choroba nerek i wątroby, leczenie ekulizumabem z powodu napadowej nocnej hemoglobinurii lub atypowego zespołu hemolityczno-mocznicowego), - stan przed i po przeszczepieniu szpiku, - immunosupresja. | Szczególne przeciwwskazanie dla szczepionki NeisVac-C: Nadwrażliwość na toksoid tężcowy. | |
PRZECIW KLESZCZOWEMU ZAPALENIU MÓZGU (KZM) Encepur Adults/FSME-IMMUN - szczepionki inaktywowane: trzy dawki stosowane w schematach podstawowych w miesiącach 0, 3, 5 lub 9-12, następnie dawka przypominająca po 3 latach. Potem cyklicznie dawki przypominające co 3-5 lat. | Zalecane wszystkim. Wskazania szczególne: - przebywanie na terenach o nasilonym występowaniu KZM; - podejmowanie aktywności fizycznej i zawodowej poza pomieszczeniami i na świeżym powietrzu. | Nadwrażliwość na formaldehyd, siarczan neomycyny, chlorotetracykliny i siarczan gentamycyny, siarczan protaminy oraz albuminę jaja kurzego (oraz inne białka kurze - FSME-IMMUN 0,5 ML). Należy rozważyć wystąpienie alergii krzyżowej na inne aminoglikozydy. | |
Szczepienia osób dorosłych zalecane pacjentom dotychczas nieszczepionym
| SZCZEPIENIE | WSKAZANIA | SZCZEGÓLNE PRZECIWWSKAZANIA | UWAGI |
|---|---|---|---|
PRZECIW OSTREMU NAGMINNEMU PORAŻENIU DZIECIĘCEMU (POLIOMYELITIS) IMOVAX POLIO - inaktywowana, zawierająca szczepy wirusa polio typ 1, typ 2 , typ 3: dwie dawki w miesiącach: 0, 2. Dawka przypominająca w 6-12 msc. od zakończenia schematu podstawowego. | Zalecane wszystkim nieszczepionym. | Nadwrażliwość na neomycynę, streptomycynę lub polimyksynę B. | |
MMR - PRZECIW ODRZE, ŚWINCE I RÓŻYCZCE M-M-RvaxPro, PRIORIX - żywa, atenuowana: pojedyncza dawka, należy rozważyć dawkę przypominającą po min. 4 tyg. | Zalecane wszystkim nieszczepionym. Zalecana szczególnie: - młodym osobom, w tym osobom pracującym w środowiskach dziecięcych, - uczniom i studentom szkół i uczelni medycznych, - pracownikom ochrony zdrowia. | Szczególne przeciwwskazania: - nadwrażliwość na neomycynę, - ciąża, - ciężki humoralny lub komórkowy niedobór odporności, - czynna, nieleczona gruźlica, - nowotwory złośliwe układu krwiotwórczego i chłonnego, - aktualne leczenie immunosupresyjne (w tym stosowanie dużych dawek kortykosteroidów systemowo), - pozytywny wywiad rodzinny w kierunku wrodzonych lub dziedzicznych zaburzeń odporności, o ile nie stwierdzono, przed ewentualnym szczepieniem, prawidłowego układu immunologicznego (M-M-RvaxPro). | Pomiędzy szczepieniem a planowaną ciążą należy zachować minimum 4 tyg. odstęp ze względu na możliwość wystąpienia zespołu wad wrodzonych płodu, wywołanych szczepionkowym atenuowanym żywym szczepem wirusa różyczki. CDC zaleca ostrożność u osób z trombocytopenią lub plamicą w wywiadzie. Szczepionka PRIORIX powinna być w takich sytuacjach podawana podskórnie po stratyfikacji ryzyka [5]. |
PRZECIW WZW A AVAXIM 160 U, Havrix Adult - inaktywowana: pojedyncza dawka. Dawka uzupełniająca po 6-12 msc. | Wskazania szczególnie: - wyjazd do krajów o wysokiej i pośredniej endemiczności zachorowań WZW A; - zatrudnienie przy produkcji i dystrybucji żywności, usuwaniu odpadów komunalnych i płynnych nieczystości oraz przy konserwacji urządzeń służących temu celowi; - osobom z grup ryzyka (przewlekłe choroby wątroby, nadużywanie alkoholu,, wzmożona aktywność seksualna, osoby narażone na zastrzyki); - hemofilia; - praca w ochronie zdrowia. | Szczególne przeciwwskazania dla szczepionki Havrix Adult: nadwrażliwość na neomycynę. | |
Zalecane wszystkim nieszczepionym oraz osobom z grup ryzyka z niskim mianem przeciwciał odpornościowych. Wskazania szczególne: - podeszły wiek, - narażenie na zakażenia związane z uszkodzeniem ciągłości tkanek lub poprzez kontakty seksualne, - niedoboryodporności, w tym leki immunosupresyjne, planowane leczenie immunosupresyjne, HIV, - cukrzyca, - niewydolność nerek, - przygotowanie do zabiegów operacyjnych, - osobom dotychczas nieszczepionym planującym ciążę. CDC zaleca szczepienie pacjentom z niewydolnością wątroby oraz zakażonym WZW C oraz osobom w ciąży [14]. | Rewakcynacja po szczepieniach podstawowych jest wskazana u: - chorych z niedoborem odporności, pacjentów z cukrzycą i stężeniem przeciwciał antyHBs <10 j.m./l; - pacjentów z nowotworami, w trakcie leczenia immunosupresyjnego,;- pacjentów po przeszczepieniu narządów ze stężeniem przeciwciał antyHBs <100 j.m./l. Należy podać podwójną dawkę i kontrolować stężenie antyHBS się co 6 miesięcy; - osób GFR<30 ml/min, u osób dializowanych ze stężeniem przeciwciał antyHBs <10 j.m./l. Zaleca się badanie poziomu przeciwciał co 6–12 miesięcy. | ||
Szczepionka Twinrix Adult - przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A: inaktywowana i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B: rekombinowana. Szczególnie zalecana u osób wcześniej nieuodpornionych.Przeciwwskazana u osób z nadwrażliwościa na neomycynę. | |||
Zalecane wszystkim nieszczepionym, którzy nie chorowali na ospę wietrzną Wskazania szczególne: - osobom planującym zajście w ciążę, - uczniom i studentom szkół i uczelni medycznych, - praca w ochronie zdrowia. | Szczególne przeciwwskazania:- ciężki humoralny lub komórkowy niedobór odporności; - całkowita liczba limfocytów poniżej 1200/mm3;- objawy braku odporności komórkowej (np. pacjenci z białaczką, chłoniakiem, dyskrazją krwi, klinicznymi objawami zakażenia wirusem HIV);- leczenie immunosupresyjne, w tym duże dawki kortykosteroidów;- ciężki, złożony niedobór odporności (agammaglobulinemia); - AIDS/HIV (w zależności od liczny limfocytów T CD4+);- ciąża; - pozytywny wywiad rodzinny w kierunku wrodzonych lub dziedzicznych zaburzeń odporności, o ile nie stwierdzono, przed ewentualnym szczepieniem, prawidłowego układu immunologicznego;- nieleczona czynna gruźlica. | Pomiędzy szczepieniem a planowaną ciążą należy zachować minimum 4 tygodniowy odstęp. |
Kody ICD-10
Czynniki wpływające na stan zdrowia i kontakt ze służbą zdrowia
Referencje
- Gołąb, J., Lasek, W., Jakóbisiak, M. (2023). Immunologia.
- Caubet, J. R. J., & Ponvert, C. (2014). Vaccine allergy. Immunology and Allergy Clinics of North America, 34(3), 597–613. https://doi.org/10.1016/j.iac.2014.04.004.
- McNeil, M. M., & DeStefano, F. (2018). Vaccine-associated hypersensitivity. The Journal of Allergy and Clinical Immunology, 141(2), 463–472. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2017.12.971.
- Kuchar, E. (2023). Kiedy (nie) szczepić dorosłych – fakty i mity o przeciwwskazaniach do szczepień. Lekarz POZ, 9(4), 220-225.
- Kroger A, Bahta L, Long S, Sanchez P. General Best Practice Guidelines for Immunization. Best Practices Guidance of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/acip-recs/general-recs/index.html, [ostatni dostęp 17.12.2023].
- Grohskopf LA, Blanton LH, Ferdinands JM, Chung JR, Broder KR, Talbot HK. Prevention and Control of Seasonal Influenza with Vaccines: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices — United States, 2023–24 Influenza Season. MMWR Recomm Rep 2023;72(No. RR-2):1–25. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.rr7202a1.
- People with Certain Medical Conditions. (2023, May 11). Centers for Disease Control and Prevention. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/need-extra-precautions/people-with-medical-conditions.html [ostatni dostęp 29.12.2023].
- ECDC-EMA statement on updating COVID-19 vaccines composition for new SARS-CoV-2 virus variants. (2023, June 7). European Centre for Disease Prevention and Control. https://www.ecdc.europa.eu/en/news-events/ecdc-ema-statement-updating-covid-19-vaccines-composition-new-sars-cov-2-virus-variants, [ostatni dostęp 17.12.2023].
- Komunikat nr 34 Ministra Zdrowia w sprawie realizacji szczepień przeciw COVID-19 w sezonie 2023/2024 - Ministerstwo Zdrowia - Portal Gov.pl. (n.d.). Ministerstwo Zdrowia. https://www.gov.pl/web/zdrowie/komunikat-ministra-zdrowia-w-sprawie-realizacji-szczepien-przeciw-covid-19-w-sezonie-20232024, [ostatni dostęp 29.12.2023].
- Kuchar E., Rudnicka L., Kocot-Kępska M. i wsp.: Szczepienie przeciwko półpaścowi. Zalecenia grupy ekspertów Polskiego Towarzystwa Wakcynologii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego. Med. Prakt., 2023; 5: 64–72 https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/wytyczne/321988,szczepienie-przeciwko-polpascowi-zalecenia-grupy-ekspertow-ptw-ptmr-ptd-ptbb-i-ptn.
- Meites, E., Szilagyi, P. G., Chesson, H. W., Unger, E. R., Romero, J. R., & Markowitz, L. E. (2019). Human Papillomavirus Vaccination for Adults: Updated Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR. Morbidity and mortality weekly report, 68(32), 698–702.
- Nowakowski, A., Jach, R., Szenborn, L., Bidziński, M., Jackowska, T., & Kotarski, J. et al. (2022). Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Ginekologii Onkologicznej, Polskiego Towarzystwa Wakcynologii oraz Polskiego Towarzystwa Kolposkopii i Patofizjologii Szyjki Macicy w zakresie szczepień profilaktycznych przeciwko zakażeniom wirusami brodawczaka ludzkiego w Polsce. Lekarz POZ, 8(3).
- Kuchar, E., Antczak, A., Skoczyńska, A., Fal, A., Wysocki, J., Walusiak-Skorupa, J., Czajkowska-Malinowska, M., Mastalerz-Migas, A., Flisiak, R., & Nitsch-Osuch, A. (2022). Pneumococcal vaccination among adults – updated Polish recommendations. Family Medicine & Primary Care Review, 24(3), 285–291. https://doi.org/10.5114/fmpcr.2022.119420.
- Should You Be Vaccinated Against Hepatitis B? a screening questionnaire for adults. Immunize.org. https://www.immunize.org/wp-content/uploads/catg.d/p2191.pdf [ostatni dostęp 17.12.2023].
