Tajemnica lekarska – co trzeba wiedzieć? Rozmowa z mec. Aleksandrą Kosiorek

Rozmowa z mec. Aleksandrą Kosiorek, radcą prawnym z Kancelarii Kosiorek - Konieczny s.c.

Tajemnica lekarska – co trzeba wiedzieć?  

– Lekarze i lekarze dentyści są objęci tajemnicą lekarską już od chwili rozpoczęcia udzielania świadczeń zdrowotnych na podstawie przyznanego przez okręgową izbę lekarską prawa wykonywania zawodu lekarza. 

Już pierwsze zetknięcie się z danym pacjentem oznacza konieczność zachowania poufności w przyszłości. Obowiązkiem jej zachowania są objęci w równym stopniu lekarze (lekarze dentyści) stażyści, jak i lekarze (lekarze dentyści), którzy staż już ukończyli. Informacje raz powzięte przez lekarza pozostają objęte tajemnicą już na zawsze – oczywiście w przepisach istnieją liczne wyjątki, ale ogólną zasadą jest, że nawet śmierć pacjenta nie zwalnia medyka z zachowania poufności.

 – Czy studenta medycyny, który np. bierze udział w zajęciach z pacjentami też obowiązuje tajemnica lekarska?

 Prawodawca w kolejnych ustawach: o zawodach lekarza i lekarza dentysty, o zawodach pielęgniarki i położnej, o zawodzie fizjoterapeuty, o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, oraz w zakresie opisanym ustawą o Państwowym Ratownictwie Medycznym, wskazuje na kolejne grupy zobowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej. W tym gronie nie wymienia się jednak studentów, czyli osób dopiero nabywających kwalifikacje do wykonywania konkretnego zawodu medycznego. Nie są oni objęci ustawową tajemnicą zawodową (czyli taką tajemnicą, która powstaje w związku z wykonywaniem danej profesji oraz obowiązywaniem konkretnego przepisu aktu prawnego). Ten sam problem dotyczy również personelu administracyjno-pomocniczego, który w niektórych placówkach wspiera proces udzielania świadczeń zdrowotnych od strony technicznej. Wówczas to rolą podmiotu leczniczego lub pojedynczego lekarza prowadzącego praktykę zawodową jest zobowiązanie tych osób do bezwzględnego zachowania tajemnicy i poufności. Nierzadko robią to zapisując w umowie, że za ujawnienie informacji, grozi kara finansowa. Podkreślić trzeba, że niektórzy przedstawiciele doktryny prawniczej postulują, by te osoby miały prawnie ustanowiony obowiązek zachowania tajemnicy. 

 – Co jest objęte tajemnicą lekarską?

Tajemnica lekarska to więcej niż zbiór danych o stanie zdrowia pacjenta – to bowiem wszystko, o czym lekarz dowiedział się w związku z udzielaniem świadczeń konkretnej osobie. Będą to więc informacje dotyczące np. życia rodzinnego, seksualnego, statutu zawodowego lub majątkowego – jednym słowem wszystko, co pacjent zdecyduje się lekarzowi ujawnić lub co ujawnia się pobocznie wskutek procesu leczenia. Właśnie tutaj rodzi się wśród lekarzy najwięcej wątpliwości – wcale nie w obszarze danych o stanie zdrowia, lecz w zakresie informacji, które lekarz pozyskuje niejako „przy okazji”. Tajemnica obejmuje  zarówno fakty przekazane lekarzowi przez pacjenta, jego rodzinę, osoby lub podmioty trzecie, jak i takie, które lekarz pozyskał samodzielnie, na przykład wskutek zleconych badań lub przeprowadzonej diagnostyki. 

– W jakich sytuacjach tajemnica lekarska nie obowiązuje i kto może z niej zwolnić lekarza?

 Odstępstw od zasady zachowania tajemnicy lekarskiej jest wbrew pozorom całkiem sporo, a co gorsza wyjątki są rozrzucone po kilku aktach normatywnych. Ogólnie art. 40 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty wskazuje, że obowiązku zachowania tajemnicy nie stosuje się, gdy: tak stanowią ustawy (np. Kodeks karny, który zawiera katalog przestępstw, co do których lekarz i każda osoba posiadająca wiedzę o ich popełnieniu, ma obowiązek zawiadomić organy ścigania); badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji - wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje; zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób; gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia. Tajemnica lekarska nie obowiązuje także w sytuacjach, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu, innemu lekarzowi lub uprawionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta do katalogu tego dodaje brak obowiązku zachowania tajemnicy w przypadku postępowania przed wojewódzką komisją do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych. 

 – Osobny katalog zawiera ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z uwagi na specyfikę schorzeń sfery psyche. W jakich sytuacjach lekarz może zdradzić dane, które wyjawił mu pacjent?

W przypadku tej ustawy, art. 50 wskazuje, że lekarz może ujawnić zebrane od chorego informacje, na życzenie: lekarza sprawującego opiekę nad osobą z zaburzeniami psychicznymi; organów administracji rządowej lub samorządowej, jeśli ich ujawnienie jest niezbędne do wykonywania zadań z zakresu pomocy społecznej; osób współuczestniczących w wykonywaniu czynności w ramach pomocy społecznej; Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Służby Ochrony Państwa i ich upoważnionych pisemnie funkcjonariuszy lub żołnierzy w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych; a także na prośbę policjanta upoważnionego pisemnie przez kierownika jednostki organizacyjnej Policji, prowadzącego czynności operacyjno-rozpoznawcze w zakresie poszukiwań i identyfikacji osób. 

– Co powinien zrobić lekarz, jeśli dowiaduje się, przy okazji, od pacjenta, że popełnił on jakieś przestępstwo?

Zgodnie z art. 240 KK, niektóre czyny zabronione prawodawca traktuje do tego stopnia poważnie, że nakazuje wszystkim osobom, które mają wiedzę o nich, by zawiadomiły odpowiednie organy ścigania, niezależnie od pozornie konkurencyjnego obowiązku zachowania posiadanych informacji w poufności. W katalogu tym znajdują się takie przestępstwa, jak np. zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, bezprawne pozbawienie wolności, niektóre formy przestępstwa zgwałcenia, seksualnego wykorzystania osoby niepoczytalnej lub bezradnej, seksualnego wykorzystania małoletniego. Każdy zatem, kto ma wiedzę o popełnieniu jednego z tych przestępstw, usiłowaniu dokonania tego czynu, lub chociażby tylko czynieniu starań i przygotowań do jego popełnienia, ma obowiązek zgłosić to policji lub prokuraturze. 

 – Co grozi lekarzowi za niezgodne z prawem ujawnienie poufnych informacji objętych tajemnicą lekarską?

Szereg sankcji. W pierwszej kolejności wspomnieć należy o możliwości poniesienia z tego tytułu odpowiedzialności zawodowej, czyli kary wymierzanej przez sąd lekarski, działający przy każdej okręgowej izbie lekarskiej. Wśród sankcji przewidzianych w ustawie o izbach lekarskich znajdują się: kara upomnienia, nagany, pieniężna, zawieszenie lub ograniczenie prawa wykonywania zawodu lekarza, zakaz zajmowania funkcji kierowniczych w ochronie zdrowia, pozbawienie prawa wykonywania zawodu lekarza. Dodatkowo naruszenie tej podstawowej dla wszystkich zawodów medycznych zasady może stanowić również popełnienie przestępstwa. Zgodnie bowiem z art. 266 § 1 KK kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat. Nie sposób nie wspomnieć również o możliwości poniesienia odpowiedzialności cywilnej z tytułu naruszenia dóbr osobistych – niewątpliwie w katalogu dóbr osobistych znajduje się prawo do zachowania w poufności informacji o stanie zdrowia, prawo do ochrony prywatności, etc. Ochronę tę wzmacnia możliwość zasądzenia zadośćuczynienia za naruszenia praw pacjenta, na podstawie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. 

– Czy lekarze często łamią tę tajemnicę? 

W swojej pracy zawodowej na rzecz jednej z okręgowych izb lekarskich kilkukrotnie spotkałam się z naruszeniem przez lekarza czy też lekarza dentystę tajemnicy zawodowej. Fakty takie zazwyczaj wynikają z wniesionej do izby lekarskiej skargi pacjenta i są weryfikowane przez okręgowego rzecznika odpowiedzialności zawodowej w toku wszczynanego postępowania. Szczególnie pamiętam jedną sytuację, gdzie doszło do ujawnienia przez lekarkę informacji, które nie były bezpośrednio związane ze stanem zdrowia pacjenta, lecz dotyczyły ujawnionej w toku udzielania świadczeń, orientacji seksualnej tej osoby. Jako, że do powzięcia przez lekarkę tej informacji doszło w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, było to objęte tajemnicą zawodową. Do złamania tajemnicy doszło wobec osoby trzeciej, niezaangażowanej w proces leczenia. Pamiętam, że w sprawie interweniował wówczas Rzecznik Praw Pacjenta i w prowadzonym przez siebie postępowaniu stwierdził, że lekarka naruszyła zasady wykonywania zawodu. Nie mam jednak wiedzy, czy osoba pokrzywdzona zdecydowała się podejmować dalsze kroki prawne. 

– Przed czym należy przestrzec lekarzy w związku z obowiązkiem dochowania tajemnicy lekarskiej? 

Lekarze niezależnie od stażu pracy rozumieją wagę i istotę tajemnicy lekarskiej. W przypadku, gdy jakiś organ, przedstawiciel władzy lub organizacji zapytuje o pacjenta, zachowują czujność i weryfikują przepisy. Przed czym natomiast przestrzegam, i na co trzeba zwracać uwagę, to przypadkowe ujawnienie tajemnicy zawodowej. Rozmowa z pacjentem w warunkach niezapewniających poufności, wymiana zdań między personelem medycznym przy otwartych drzwiach gabinetu – to są sytuacje, w których tracimy czujność, bo skupiamy się na problemie medycznym, a nie tym, kto może nawet niechcący usłyszeć nasze słowa. Warto o tym pamiętać.