Ilu lekarzy potrzebuje świat? – zmiany w kształceniu medyków na świecie

Na całym świecie obserwujemy lawinowy wzrost miejsc na kierunku lekarskim. Choć zwiększenie liczby lekarzy teoretycznie mogłoby poprawić dostępność opieki zdrowotnej, rodzą się obawy dotyczące jakości kształcenia oraz tego, czy rynek pracy jest w stanie wchłonąć tak wielu nowych absolwentów. W jednych krajach brakuje specjalistów, w innych natomiast zaczynają pojawiać się pierwsze sygnały dotyczące ich nadwyżki. Kluczowe pytanie brzmi: czy ktokolwiek dokładnie oszacował, ilu lekarzy faktycznie potrzebują systemy ochrony zdrowia? Bez przemyślanego planowania może się okazać, że zamiast rozwiązania problemów medycyny, staniemy w obliczu nowego kryzysu – tym razem wynikającego z nadmiaru niedoszkolonych lekarzy.

Boom na kierunek lekarski – czy Polsce grozi nadmiar lekarzy?

W Polsce w ostatnich latach obserwujemy prawdziwy boom na kierunek lekarski. W 2012 roku oferowało go jedynie 12 uczelni, a limit przyjęć wynosił 5,2 tys. miejsc [1]. Do 2018 roku liczba uniwersytetów prowadzących ten kierunek wzrosła do 21, a liczba miejsc zwiększyła się do 8 tys. [2]. Obecnie mamy do czynienia z prawdziwą rewolucją – w 2024 roku w oficjalnym wykazie znalazło się już 39 uczelni prowadzących kierunek lekarski, oferujących łącznie 9,8 tys. miejsc [3]. Co więcej, kolejne uniwersytety planują jego uruchomienie [4, 5]. Pojawiła się także inicjatywa utworzenia Wojskowej Akademii Medycznej [6]. Choć zwiększenie liczby miejsc na kierunku lekarskim miało rozwiązać problem niedoboru lekarzy w Polsce, matematyczne prognozy Ministerstwa Zdrowia sugerują, że wkrótce możemy stanąć przed nowym wyzwaniem – nadwyżką absolwentów. Według modelu popytowo-podażowego zawartego w „Mapie Potrzeb Zdrowotnych na lata 2022–2026”, już w 2025 roku liczba lekarzy ma osiągnąć poziom odpowiadający zapotrzebowaniu. Szacuje się, że do 2028 roku liczba absolwentów kierunku lekarskiego przekroczy faktyczne zapotrzebowanie o 12 tysięcy, a jeśli obecny trend się utrzyma, do 2031 roku nadwyżka może sięgnąć nawet 25 tysięcy [7].

Globalne trendy, wyzwania i protesty

Europa od lat zwiększa liczbę absolwentów kierunków medycznych – zarówno lekarskich, jak i pielęgniarskich. Jednak tempo tego wzrostu jest nierównomierne: podczas gdy liczba nowych lekarzy rośnie w tempie 3,5% rocznie, pielęgniarki zasilają system zdrowia znacznie wolniej, bo przyrost ten zwiększa się jedynie o 0,5% rocznie. Nowe szkoły medyczne i wyższe limity przyjęć stały się normą w krajach takich jak Francja, Niemcy, Włochy czy Polska [8]. We Włoszech boom na kierunek lekarski jest szczególnie widoczny – w roku akademickim 2011/12 działało tam 55 uczelni, a w 2023 roku ich liczba wzrosła do 89. Zwiększyła się również liczba miejsc: w roku akademickim 2017/18 limit miejsc na kierunku lekarskim wynosił 9,7 tys., w 2023/24 było ich już 19,5 tys., a na rok akademicki 2024/25 planowane jest kolejne zwiększenie do 21 tys. [9]. Prognozy wskazują, że od 2027 roku liczba kształconych lekarzy w tym kraju zacznie przewyższać faktyczne zapotrzebowanie, a do 2032 roku nadwyżka może sięgnąć nawet 60 tys. lekarzy [10].

Zwiększanie limitów przyjęć nie ogranicza się jednak tylko do Europy. W Korei Południowej 20 lutego 2024 roku wybuchł masowy protest lekarzy, gdy rząd ogłosił plan zwiększenia liczby miejsc na kierunku lekarskim o 2000 w ciągu dekady. Reakcja środowiska była natychmiastowa – ponad 12 000 młodych lekarzy opuściło swoje stanowiska, a protest poparło 529 z 967 profesorów Seoul National University Hospital (SNUH), którzy również przyłączyli się do strajku. Na rok akademicki 2025 zaplanowano przyjęcie 4567 studentów – to o 1509 więcej niż rok wcześniej, co stanowi pierwszą tak dużą zmianę od 1998 roku [11].

Podobne napięcia pojawiły się w Algierii, gdzie w 2024 roku medycy protestowali przeciwko rosnącemu bezrobociu wśród absolwentów, trudnościom w znalezieniu pracy, ograniczeniom dotyczącym emigracji lekarzy oraz rządowym planom skrócenia kształcenia z siedmiu do sześciu lat [12,13].

W Stanach Zjednoczonych, choć liczba kandydatów na kierunek lekarski stopniowo maleje, rzeczywista liczba przyjęć na studia wciąż rośnie [14]. Amerykański system edukacji medycznej obejmuje dwa rodzaje uczelni, na których można zdobyć tytuł lekarza: szkoły MD (medycyna allopatyczna) oraz szkoły DO (medycyna osteopatyczna). Choć oba kierunki prowadzą do uzyskania licencji lekarskiej, uczelnie DO kładą większy nacisk na podejście holistyczne do pacjenta. W ostatnich latach liczba osób kształcących się w szkołach DO gwałtownie wzrosła. Szacuje się, że liczba studentów DO zwiększyła się aż pięciokrotnie – z mniej niż 4000 w latach 2008/09 do 21 500 w 2018/19. Liczba szkół osteopatycznych również znacząco się zwiększyła – z 32 w 2010 roku do 52 w 2019 i aż 67 w 2024 roku, działających na 42 uniwersytetach. Rozważa się także otwarcie kolejnych sześciu szkół DO. Ponadto, zwraca się uwagę, że absolwenci DO częściej niż absolwenci MD wybierają szerokie specjalizacje takie jak medycyna rodzinna, choroby wewnętrzne i pediatria [15]. 

Warto przy tym zaznaczyć, że liczba szkół MD również wzrosła – w 2010 roku funkcjonowały 134 placówki, w 2019 ich liczba zwiększyła się do 155, a w 2024 roku osiągnęła 157 [16].

Czy każdy może być lekarzem? Zagrożenia związane z masową edukacją medyczną

W Grecji przedstawiciele Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego obawiają się o jakość przyszłych kadr medycznych, jeśli kandydaci będą spełniać jedynie minimalne wymagania rekrutacyjne [17]. W tym kraju co roku studia lekarskie kończy ok. 1500 absolwentów, jednak egzaminy specjalizacyjne zdaje średnio tylko 1100 lekarzy. Mimo nadmiaru lekarzy bez specjalizacji brakuje chętnych do kształcenia podyplomowego w dziedzinach niszowych [18]. Na rozpoczęcie rezydentury często czeka się kilka lat, nie tylko z powodu ograniczonej liczby miejsc, ale także całkowitego braku otwierania nowych naborów. W konsekwencji blokuje to rozwój nawet najlepszych absolwentów. Zwraca się uwagę, że taki przestój generuje liczne problemy, ponieważ kształcenie medyczne powinno być ciągłe – z upływem czasu umiejętności kliniczne lekarzy słabną, a tempo przyswajania nowej wiedzy maleje [19,20]. Z powodu nadmiaru lekarzy bez specjalizacji w 2023 roku zaproponowano likwidację „lekarzy wiejskich” i zastąpienie ich młodymi lekarzami, którzy ukończyli studia medyczne, lecz nie rozpoczęli jeszcze specjalizacji. Zgodnie z projektem mieliby oni odbywać roczną, obowiązkową praktykę jako lekarze podstawowej opieki zdrowotnej. Propozycja ta spotkała się jednak z szeroką krytyką [21].

Jednak problemem może być nie tylko nadmiar lekarzy bez specjalizacji, ale także nadwyżka specjalistów. W Holandii trudności ze znalezieniem pracy dotyczą m.in. chirurgów, gastroenterologów, radiologów, kardiologów, lekarzy podstawowej opieki oraz internistów [22,23,24]. Młodsi specjaliści często nie mogą znaleźć stałej pracy, są zmuszeni do zatrudnienia na umowach tymczasowych i pracują za niższe stawki [25]. W gastroenterologii lekarze po 12 latach kształcenia pozostają bezrobotni z powodu braku środków na ich zatrudnienie, mimo istniejących kolejek do pracujących specjalistów. Wśród sugerowanych rozwiązań wymienia się zwalnianie wakatów przez emerytowanych lekarzy oraz redukcję miejsc specjalizacyjnych [23]. Warto zauważyć, że w Holandii, podobnie jak w Grecji, mimo nadmiaru lekarzy w niektórych dziedzinach, brakuje chętnych do podjęcia szkolenia specjalizacyjnego w takich obszarach jak geriatria czy psychiatria. W związku z tym podkreśla się potrzebę wprowadzenia systemu zachęt [24].

Indian Medical Association, będąca dobrowolną organizacją lekarzy w Indiach, alarmuje o masowych oszustwach związanych z wydawaniem dyplomów medycznych. Szacuje się, że nawet połowa osób praktykujących medycynę w Indiach może nie mieć formalnego wykształcenia, a wielu samozwańczych lekarzy w rzeczywistości nie posiada odpowiednich kwalifikacji [26]. Obecnie w tym kraju funkcjonuje 579 szkół medycznych, które każdego roku wypuszczają na rynek pracy około 52 000 nowych lekarzy [27].

W Brazylii w 2013 roku wprowadzono program „więcej lekarzy”, mający na celu zwiększenie dostępności podstawowej opieki zdrowotnej i poprawę równości w dostępie do lekarzy pierwszego kontaktu. Jednak analiza wyników wykazała, że wzrost liczby lekarzy nie przełożył się znacząco na redukcję hospitalizacji czy śmiertelności w żadnym z badanych stanów. Kluczowym problemem okazała się niewłaściwa alokacja zasobów oraz niedostateczna liczba specjalistów. Podkreślono, że lepsze planowanie mogłoby przynieść realne korzyści [28]. Nieprzemyślane otwieranie szkół medycznych stwarza również zagrożenie dla jakości kształcenia. Również w tym kraju zwrócono uwagę, że nadmierne otwieranie nowych placówek może prowadzić do obniżenia poziomu nauczania, czego dowodem jest fakt, że niemal 50% studentów szóstego roku nie potrafi prawidłowo interpretować zdjęć rentgenowskich ani postawić diagnozy w podstawowych przypadkach [29]. Dodatkowym problemem jest ograniczona liczba miejsc szkoleniowych dla młodych lekarzy, co utrudnia rozwój zawodowy absolwentów i negatywnie wpływa na dostępność specjalistów [28].

Podobne trudności występują w Rumunii, gdzie mimo dużej liczby kształconych lekarzy wielu unika wymagających specjalizacji, a znaczna część decyduje się na emigrację do krajów takich jak Niemcy [30]. W Meksyku natomiast obserwuje się nadmiar lekarzy rodzinnych, a prognozy wskazują, że do 2026 roku podobna sytuacja może wystąpić w Portugalii. W związku z tym podkreśla się konieczność opracowania mechanizmów umożliwiających identyfikację regionów, w których lekarze mieliby realne perspektywy zatrudnienia [31,32].

W Hiszpanii wskazuje się na chaotyczny rozkład miejsc specjalizacyjnych, co prowadzi do nadwyżek specjalistów w niektórych dziedzinach i niedoborów w innych. Rozważane są rozwiązania zobowiązujące lekarzy do „odpracowania” swojej specjalizacji w określonych regionach [33].

W Portugalii natomiast zwraca się uwagę, że nadmierna liczba studentów może negatywnie wpływać na pacjentów, którzy mogą czuć się „osaczeni” podczas zajęć praktycznych [34]. Badanie przeprowadzone na Uniwersytecie w Kansas wykazało, że mniejsze grupy kliniczne zapewniają lepsze doświadczenia edukacyjne. Studenci pracujący w dwuosobowych zespołach mieli więcej kontaktu z pacjentami, lekarzami dyżurnymi i starszymi rezydentami, a także większą pewność w zadawaniu pytań. Natomiast w większych grupach rzadziej podejmowano interakcję i dyskusję na temat przypadków, zwłaszcza w dynamicznych środowiskach klinicznych, gdzie zespoły medyczne mają ograniczony czas na opiekę nad wieloma pacjentami [35].

Plany ograniczenia liczby studentów

W Holandii Krajowe Stowarzyszenie Lekarzy Zatrudnionych (LAD) zaproponowało ograniczenie liczby miejsc na studiach medycznych z 2900 do 2400, obawiając się przyszłego nadmiaru lekarzy [24].

Z kolei w Australii sprzeciw wobec zwiększenia liczby studentów medycyny wyszedł nie od rządu, lecz od samych studentów. Australijskie Stowarzyszenie Studentów Medycyny głośno protestowało przeciwko rządowym planom sfinansowania dodatkowych 1000 miejsc na kierunku lekarskim. Ich argument? Od 2006 do 2021 roku liczba studentów medycyny niemal się podwoiła – z 2222 do 4153 miejsc – jednak nie towarzyszył temu wzrost liczby miejsc szkoleniowych dla lekarzy specjalistów. W efekcie powstało „wąskie gardło” w systemie kształcenia, które zamiast rozwiązywać problem, tylko go pogłębia [36].

Asystenci lekarzy – nowa konkurencja?

W dyskusji o rosnącej liczbie lekarzy nie można pominąć istotnej kwestii – rosnącej roli asystentów lekarzy. W wielu krajach przejmują oni coraz więcej obowiązków, co może wpłynąć na zapotrzebowanie na specjalistów oraz zmienić strukturę rynku pracy w sektorze medycznym [37]. W Wielkiej Brytanii lekarze rodzinni apelują o zaprzestanie zatrudniania asystentów w praktyce ogólnej oraz o stopniowe wycofywanie ich stanowisk [38]. 

W Polsce w 2009 roku zainicjowano pilotażowy program szkoleniowy mający na celu utworzenie stanowiska chirurgicznego asystenta lekarza, wzorowanego na profesji asystenta lekarza w USA [39]. Obecnie w Polsce funkcjonują „asystenci medyczni”, jednak nie jest to odrębny zawód, a jedynie funkcja, którą może pełnić upoważniona osoba. Dzięki temu asystenci medyczni mogą wystawiać recepty, skierowania oraz zaświadczenia lekarskie z upoważnienia lekarza. Dodatkowo mogą być obecni przy  udzielaniu świadczeń zdrowotnych, zobowiązani jednak do zachowania pełnej poufności wszelkich informacji dotyczących pacjenta [40].

Globalna prywatyzacja edukacji medycznej 

Jeszcze jednym istotnym aspektem jest prywatyzacja edukacji medycznej, która stanowi globalny trend. Przykładem może być Brazylia, gdzie na 211 milionów mieszkańców w 2020 roku działało 357 uczelni medycznych oferujących łącznie 37 823 miejsca na studiach lekarskich. Co istotne, w latach 2010–2020 aż 80% nowych miejsc pochodziło z prywatnych uniwersytetów. Podobny trend obserwuje się w Arabii Saudyjskiej, gdzie w ciągu dekady liczba szkół medycznych wzrosła z 5 do 21, z czego 13 to uczelnie prywatne. W Tajwanie, Korei Południowej, Pakistanie, Nepalu, Japonii, Bangladeszu i Indiach ponad połowa szkół medycznych działa w sektorze prywatnym. Według danych zgromadzonych przez Scheffera i wsp., Bahrajn, Katar i Jemen całkowicie sprywatyzowały edukację medyczną [27].

Z kolei na przeciwnym biegunie znajdują się kraje takie jak Mongolia, Tajlandia czy Kambodża, gdzie istnieją jedynie pojedyncze prywatne szkoły medyczne. Natomiast w Korei Północnej, Mjanmie, Izraelu i Sri Lance edukacja medyczna jest w całości finansowana przez państwo [27].

Nie wystarczy mieć lekarzy – trzeba im dać szansę stać się ekspertami

W ostatnich latach rośnie rozdźwięk między interesami sektora prywatnego i publicznego w kształceniu lekarzy. Coraz więcej uczelni – zarówno publicznych, jak i prywatnych – kształci absolwentów, jednak w obliczu ich nadmiaru sam tytuł lekarza traci na wartości. Młodzi medycy, chcąc zwiększyć swoją wartość na rynku pracy, muszą zdobyć specjalizację, która w wielu krajach jest możliwa jedynie w systemie publicznym. Problemem jest jednak ograniczona liczba miejsc rezydenckich, finansowanych ze środków publicznych i dostępnych wyłącznie w określonych placówkach. Przykłady Korei, Brazylii i Indii pokazują, że nadmierna liczba studentów budzi obawy o spadek jakości kształcenia zarówno na poziomie studiów, jak i rezydentury. W efekcie system specjalizacji w wielu krajach staje się „wąskim gardłem” – nie tylko utrudnia dostęp do wymarzonej ścieżki zawodowej, ale może nawet uniemożliwiać kontynuację pracy jako lekarz. Kolejnym wyzwaniem jest nierównomierne rozmieszczenie kadr lekarskich. Sytuacja w Grecji, Holandii i Hiszpanii pokazuje, że mimo nadmiaru lekarzy w niektórych dziedzinach, inne specjalizacje nadal cieszą się znikomym zainteresowaniem. W obu przypadkach sugeruje się wprowadzenie systemu zachęt, jednak rządy wielu krajów nie podejmują działań, mimo rosnącego problemu bezrobocia wśród lekarzy. Brak pracy dla lekarzy prowadzi do dalszych konsekwencji – utraty umiejętności klinicznych i ograniczenia możliwości zdobywania doświadczenia. Ponadto, nadmiar studentów kierunku lekarskiego zmniejsza zainteresowanie innymi zawodami medycznymi, które są równie istotne dla funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. W tej sytuacji największymi beneficjentami pozostają uczelnie, podczas gdy państwo i sami absolwenci ponoszą straty. Dodatkowo rzadko uwzględnia się rozwój sztucznej inteligencji, która w przyszłości może zmniejszyć zapotrzebowanie na pracę lekarzy. 

Wszystkie te czynniki rodzą pytania o przyszłość młodych medyków na rynku pracy. System może produkować lekarzy, ale to nie znaczy, że kształci specjalistów – bez dostępu do praktyki młody lekarz pozostaje jedynie teoretykiem z tytułem.