Profilaktyka odleżyn u pacjentów leżących – jakie zalecenia można wdrożyć w POZ?

Odleżyny to miejscowe uszkodzenia skóry i/lub głębiej położonych tkanek, które rozwijają się najczęściej na skutek długotrwałego ucisku. Zwykle pojawiają się w okolicach wyniosłości kostnych – kości krzyżowej, krętarzy, guzów kulszowych, pięt i wynikają z ograniczenia dopływu krwi do tkanek, co prowadzi do niedotlenienia i martwicy. 

Jakie działania profilaktyczne mogą zalecić chorym lekarze i lekarki podstawowej opieki zdrowotnej (POZ)? 

Identyfikacja czynników ryzyka odleżyn

Pierwszym etapem zapobiegania odleżynom jest wczesna identyfikacja pacjentów znajdujących się w grupie szczególnego ryzyka. W tym celu warto korzystać z prostych, wystandaryzowanych narzędzi – takich jak skala Braden czy Norton. Uwzględniają one między innymi stopień mobilności pacjenta, stan odżywienia, kontrolę zwieraczy oraz poziom świadomości, dzięki czemu pozwalają szybko wyodrębnić osoby najbardziej narażone i wcześnie wdrożyć odpowiednie działania profilaktyczne.

Powstawaniu odleżyn sprzyjają:

• długotrwałe unieruchomienie i ograniczenie aktywności ruchowej,
• niedożywienie, odwodnienie, deficyty białka i mikroelementów,
• nietrzymanie moczu i stolca (wilgoć, maceracja skóry),
• zaburzenia czucia (choroby neurologiczne),
• liczne choroby przewlekłe, w tym niewydolność krążenia i cukrzyca,
• niewłaściwa pielęgnacja skóry i brak regularnej zmiany pozycji ciała,
• wiek podeszły (zmniejszona elastyczność skóry).

Redukcja ucisku i zmiana pozycji ciała

Najistotniejszą metodą zapobiegania odleżynom jest odciążenie miejsc narażonych na największy nacisk. Regularna, częsta zmiana pozycji pacjenta – nawet co 2-4 godziny – pozwala uniknąć długotrwałego ucisku na jedną okolicę ciała. W praktyce jednak częstotliwość ta powinna być modyfikowana indywidualnie, w zależności od stanu pacjenta i ewentualnych dolegliwości bólowych. 

Dostępne są również wyroby medyczne ukierunkowane na profilaktykę odleżyn m.in.:

1. materace przeciwodleżynowe (pęcherzykowe, rurowe, piankowe, hybrydowe),
2. nakładki i podkłady żelowe,
3. wałki, kliny, poduszki służące do stabilizacji wybranych obszarów ciała.

W POZ możliwe jest zlecenie wyrobów medycznych refundowanych przez NFZ, co znacząco ułatwia organizację opieki domowej.

Postępowanie żywieniowe w profilaktyce odleżyn

Przewlekle chorzy i unieruchomieni pacjenci nierzadko wymagają wsparcia dietetycznego. Optymalny stan odżywienia bezpośrednio przekłada się na utrzymanie integralności skóry i prawidłowe procesy gojenia tkanek, czyniąc właściwą dietę oraz wsparcie żywieniowe jednym z filarów skutecznej profilaktyki odleżyn.

W ocenie stanu odżywienia pomocne może być stosowanie zwalidowanych narzędzi np. skali MUST. W przypadku niepokojących objawów (m.in. utraty masy ciała >5% w ciągu ostatnich 3–6 miesięcy, BMI <18,5 kg/m², ograniczonego spożycia pokarmów), konieczna jest dalsza diagnostyka i wdrożenie interwencji żywieniowej. 

W praktyce znaczenie ma adekwatny bilans energetyczny (25–30 kcal/kg/dobę) i podaż białka (1–1,5 g/kg/dobę, a u osób w zwiększonym zapotrzebowaniu do 2 g/kg/dobę). Dieta powinna uwzględniać produkty wysokobiałkowe (chude mięso, ryby, nabiał), zdrowe tłuszcze i węglowodany złożone. 

Doustne preparaty odżywcze (ONS) warto stosować, gdy standardowa dieta nie jest wystarczająca (1–3 porcje dziennie z regularną oceną skuteczności). Utrzymujące się niedożywienie lub brak poprawy mimo ONS uzasadnia skierowanie do poradni żywieniowej. 

Edukacja pacjenta i rodziny na temat odleżyn

Skuteczna profilaktyka odleżyn w warunkach domowych wymaga zaangażowania otoczenia chorego – najczęściej rodziny lub opiekunów. Lekarze POZ oraz pielęgniarki opieki długoterminowej powinni udzielać jasnych, praktycznych wskazówek dotyczących pielęgnacji skóry, zmiany pozycji ciała, stosowania sprzętu pomocniczego i zasad żywienia. Edukacja powinna być dostosowana do poziomu wiedzy i możliwości opiekunów, a przekazana wiedza – regularnie weryfikowana. Należy także podkreślić, jak ważne są czujność pod kątem wystąpienia pierwszych objawów pogorszenia stanu skóry, bólu lub infekcji oraz potrzeba szybkiego kontaktu z zespołem medycznym w takich przypadkach.

Pacjentom i ich opiekunom warto zalecać:

• przemywanie skóry ciepłą wodą (poniżej 37 °C) z delikatnymi środkami myjącymi o kwaśnym pH zbliżonym do fizjologicznego,
• dokładne, lecz delikatne osuszanie skóry (zwłaszcza w okolicach narażonych na odparzenia, np. fałdy brzuszne, pachwiny),
• stosowanie preparatów nawilżających i środków barierowych (kremy, maści, pianki) w miejscach narażonych na kontakt z moczem i stolcem,
• częstą zmianę pieluchomajtek i podkładów, by uniknąć maceracji skóry. 

Wczesne rozpoznanie odleżyn

Kolejnym niezwykle ważnym elementem postępowania w przypadku odleżyn jest ich wczesne rozpoznawanie. W praktyce klinicznej stosuje się zwalidowane narzędzia oceny stopnia zaawansowania odleżyn. Jedną z nich jest pięciostopniowa skala wg Torrance’a, opisująca głębokość zmian:

• Stopień I: blednące zaczerwienienie skóry, ustępujące po usunięciu ucisku. Skóra zachowuje ciągłość, jednak występuje zaburzenie mikrokrążenia.
• Stopień II: nieblednące zaczerwienienie, pęcherz, uszkodzenie ograniczone do naskórka. Ranie może towarzyszyć ból.
• Stopień III: uszkodzenie obejmuje naskórek i skórę właściwą, a dno rany wypełniają czerwone ziarniny lub żółte, rozpadające się masy tkankowe.
• Stopień IV: ubytek tkanek dochodzi aż do mięśni i tkanki tłuszczowej. Często powstaje martwica tkanki tłuszczowej.
• Stopień V: zmiany obejmują mięśnie, stawy, a nawet kości. W rany mogą wnikać jamy i kanały. Często obserwuje się martwicę rozpadających się tkanek (kolor czarnobrązowy). 

Rola lekarza i lekarki POZ – podsumowanie

Lekarze i lekarki podstawowej opieki zdrowotnej mogą odgrywać kluczową rolę w zapobieganiu rozwojowi odleżyn. Istotnymi elementami postępowania w warunkach POZ są:

• identyfikacja pacjentów z grupy ryzyka,
• ocena stanu skóry chorych (np. podczas wizyt domowych),
• edukacja zdrowotna rodziny i opiekunów, 
• ocena stanu odżywienia i zalecenie wsparcia dietetycznego, 
• zalecanie stosownych wyrobów medycznych, np. materacy przeciwodleżynowych, 
• kierowanie pacjentów do innych specjalistów, gdy zajdzie taka potrzeba.