Sygnalista w szpitalu oczami lekarza

Niniejszy artykuł przygotowany przez radcę prawnego Macieja Bednarka z Kancelarii Prawnej Pałucki & Szkutnik

Po ponad trzech latach nieustannie przedłużających się prac legislacyjnych, polski Parlament przyjął – a Prezydent podpisał – Ustawę z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów [1], która zacznie obowiązywać od 25 września 2024 r. 

Czy i w jakim zakresie nowe przepisy będą dotyczyły podmiotów medycznych i współpracujących z nimi lekarzy, rezydentów czy stażystów? Bez niepotrzebnego trzymania w niepewności trzeba wyraźnie zaznaczyć, że ustawa znajdzie zastosowanie do podmiotów medycznych oraz osób, które z nimi na co dzień współpracują.

Cel ustawy

Dotychczas w polskim systemie prawnym nie istniały kompleksowe regulacje chroniące sygnalistów – żaden akt prawny nie definiował pojęcia sygnalisty, a ochrona w regulacjach dotyczących prawa pracy (np. związana z dyskryminacją czy mobbingiem) czy przepisach o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy miała charakter szczątkowy i zdecydowanie niewystarczający. Nie tylko w Polsce czy Europie, ale na całym świecie, osoby działające w interesie publicznym, sygnalizując naruszenia prawa, czyniły to wyłącznie na własne ryzyko, bez gwarancji ochrony. 

Wystarczy prześledzić historie tak znanych sygnalizacji, jak ta dokonana przez Edwarda Snowdena, Chelsea Manning czy Frances Haugen. Osoby te upubliczniły nadużycia, jakich dopuściły się, odpowiednio, amerykańskie służby wywiadowcze, amerykańskie wojsko czy media społecznościowe, niejednokrotnie ponosząc negatywne konsekwencje swoich działań.

Unia Europejska doszła do wniosku, że osoby dokonujące zgłoszeń naruszeń prawa w interesie publicznym powinny uzyskać ochronę w każdym państwie członkowskim, co doprowadziło do przyjęcia dyrektywy unijnej jeszcze w 2019 r. Dopiero w czerwcu 2024 r. polski Parlament zakończył prace nad ustawą, która wdraża regulacje odnoszące się do ochrony sygnalistów do polskiego porządku prawnego.

Sygnalista, czyli kto?

Dla zrozumienia istoty regulacji kluczowa jest definicja sygnalisty, która potwierdza intencje ustawodawcy i to jak powinniśmy traktować nowe regulacje.

“Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie, na przykład poprzez przekazanie informacji mediom, informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą.”

Sygnalistą w kontekście branży medycznej jest zatem osoba, która łącznie spełnia poniższe cechy:

• współpracuje z danym podmiotem medycznym niezależnie od podstawy prawnej tej współpracy (może to być przykładowo: pracownik, ale także osoba świadcząca pracę na “kontrakcie”, współpracująca w ramach innych umów cywilnoprawnych, ale także stażysta, wolontariusz czy praktykant),
• zgłasza naruszenie prawa – nie każde, ale jedynie z zakresu wskazanego w ustawie, o czym szerzej w dalszej części artykułu,
• działa w interesie publicznym, a nie własnym interesie partykularnym,
• dokonuje zgłoszenia w kontekście związanym z pracą (a nie na przykład życiem prywatnym),
• na moment dokonania zgłoszenia ma uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia jest prawdziwa.

Tylko osoba spełniająca powyższe cechy będzie traktowana jako sygnalista i tylko wtedy będzie podlegała ustawowej ochronie.

W praktyce oznacza to, że sygnalistą nie jest osoba, która:

• nie ma jakiegokolwiek związku z danym podmiotem prawnym,
• zgłasza naruszenia niezwiązane z pracą,
• zgłasza naruszenie prawa inne niż wynikające z przepisów,
• działa wyłącznie w swoim indywidualnym interesie,
• szerzy plotki lub przekazuje informacje, co do których ma świadomość, że są one nieprawdziwe.

Już samo porównanie cech sygnalisty i nie-sygnalisty potwierdza, że istotą wprowadzonych zmian nie jest promowanie donosicielstwa, jak czasem błędnie bywa postrzegana nowa regulacja, a jedynie postaw, które służą ochronie interesu publicznego.

Czy ustawa o ochronie sygnalistów dotyczy podmiotów medycznych?

Ustawa zobowiązuje podmioty prywatne oraz publiczne, na rzecz których pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób (według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku), do ustalenia tzw. wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszeń prawa i podejmowania działań następczych. 

Do liczby 50 osób wlicza się zarówno pracowników, jak i osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia. W praktyce wlicza się więc także osoby na tzw. kontraktach, osoby na zleceniach czy realizujące umowę o dzieło.

Biorąc pod uwagę powyższe wymogi, obowiązek stworzenia wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszenia naruszeń dotyczy niemal każdego szpitala czy podmiotu prowadzącego działalność medyczną.

Każdy wymieniony podmiot będzie zobowiązany do przeprowadzenia wewnętrznych konsultacji z przedstawicielami swoich pracowników i współpracowników, których celem będzie wypracowanie treści wewnętrznej procedury. Będzie ona musiała regulować takie kwestie jak:

• wskazanie wewnętrznej jednostki lub osoby uprawnionej do przyjmowania zgłoszeń,
• sposoby przekazywania zgłoszeń wewnętrznych,
• bezstronną osobę upoważnioną do prowadzenia postępowania wyjaśniającego mającego na celu weryfikację zgłoszenia oraz podjęcie działań następczych,
• dopuszczalność lub brak dopuszczalności przyjmowania zgłoszeń anonimowych.

Jakie naruszenia prawa może zgłaszać sygnalista w szpitalu?

Każdy lekarz, rezydent czy stażysta, który chciałby dokonać zgłoszenia naruszenia prawa oraz skorzystać z ochrony wynikającej z ustawy, musi pamiętać o tym, że ochrona będzie mu przysługiwała tylko w odniesieniu do zgłoszeń dotyczących konkretnych naruszeń prawa. Jest to niezwykle istotne z perspektywy uznania danej osoby za sygnalistę.

I tak, trzeba wyraźnie zaznaczyć, że lekarz nie będzie sygnalistą, jeśli zgłosi naruszenie, które będzie zawierało informacje objęte tajemnicą zawodową zawodów lekarskich. Przykładowo, jeśli lekarz ma wątpliwości co do prawidłowości leczenia danego pacjenta przez innego lekarza, to nie mogą być one zgłaszane w ramach procedury sygnalizacji.

Zgłoszenia dotyczące naruszeń z zakresu prawa pracy również nie podlegają ochronie. Do samego końca procesu legislacyjnego w polskim Parlamencie toczyła się burzliwa dyskusja o tym, czy objąć ochroną osoby zgłaszające naruszenia prawa pracy, czego oczekiwała m.in. Państwowa Inspekcja Pracy, wskazując na bardzo dużą liczbę wypadków przy pracy, czy też pozostawić tego typu naruszenia poza regulacją, czego domagali się przedstawiciele pracodawców, wskazując, że pracownicy i tak mają już wystarczająco dużo mechanizmów ochrony.

Finalnie zgłoszenia dotyczące braku wypłaty wynagrodzenia, mobbingu czy dyskryminacji nie podlegają rozpatrzeniu w trybie Ustawy o ochronie sygnalistów.

Jakiego typu naruszenia są zatem objęte regulacją? Wykaz zawiera kilkanaście pozycji, ale z perspektywy lekarza trzeba wyróżnić te naruszenia, o których potencjalnie lekarz może mieć wiedzę. Mogą to być naruszenia dotyczące:

• korupcji,
• zamówień publicznych,
• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami,
• ochrony środowiska,
• zdrowia publicznego,
• ochrony prywatności i danych osobowych,
• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych.

Podmioty prawne mogą ten katalog wewnętrznie rozszerzyć, ale nie należy się tego spodziewać, bo niewątpliwie większy zakres spraw stanowi większe obciążenie organizacyjne dla danego pracodawcy.

Jakiego typu naruszenia mogą być zgłaszane przez kadrę szpitala w praktyce? Przykładowo, może to być: 

• podejrzenie popełnienia przestępstwa korupcji w związku z funkcjonowaniem szpitala, 
• nieuczciwe przeprowadzone postępowania z zakresu zamówień publicznych,
• informacja o podatnościach systemu informatycznego, z którego korzysta szpital.

Na czym polega ochrona sygnalisty w podmiocie medycznym?

Sygnalista podlega ochronie ustawowej od momentu dokonania zgłoszenia wewnętrznego (do szpitala) lub ujawnienia publicznego (do mediów), jeśli tylko miał uzasadnione przekonanie, że naruszenie miało miejsce.

Podstawowe elementy ochrony to:

• obowiązek utrzymania tożsamości w poufności – tożsamość sygnalisty powinna być znana jedynie dla osób prowadzących postępowanie wyjaśniające,
• obowiązek zachowania anonimowości sygnalisty – jeśli tylko szpital dopuści zgłoszenia anonimowe,
• zakaz podejmowania działań odwetowych, czyli jakichkolwiek działań negatywnych pozostających w związku ze zgłoszeniem,
• prowadzenie postępowania wyjaśniającego przez wyznaczoną przez szpital bezstronną osobę,
• brak odpowiedzialności sygnalisty za szkodę, jeśli zgłoszenie miało miejsce na zasadach określonych w ustawie, ale mogło doprowadzić do zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, naruszenia ochrony danych, tajemnicy przedsiębiorstwa czy praw autorskich,
• wreszcie, odpowiedzialność karno-skarbowa osób, które utrudniają dokonanie zgłoszenia, stosują działania odwetowe, naruszają obowiązek zachowania poufności tożsamości sygnalisty, świadomie zgłaszają nieprawdziwe naruszenia.

Podsumowanie, czyli co nowe regulacje oznaczają dla lekarza?

Praktycznie każdy podmiot medyczny powinien wdrożyć wewnętrzną procedurę zgłoszeń naruszeń, a każda osoba współpracująca ze szpitalem będzie miała prawo do zgłoszenia naruszenia prawa w interesie publicznym, jeśli tylko będzie miała uzasadnione podejrzenie zaistnienia naruszenia. Sygnalista będzie w takiej sytuacji chroniony przed działaniami odwetowymi. 

Powodzenie stosowania tych regulacji w praktyce zależeć będzie w dużej mierze od działań pracodawców, ich transparentności, tego, jak będą chronili tożsamość sygnalisty, a przede wszystkim jak będą prowadzili postępowania wyjaśniające. 

Ważne jest też to, aby nie utożsamiać sygnalisty z donosicielem, bo zdecydowanie są to dwie zupełnie przeciwstawne postawy. Tylko ten pierwszy będzie mógł skorzystać z ochrony, jeśli zdecyduje się poinformować szpital o stwierdzonych nieprawidłowościach.