Bezpieczeństwo leków przeciwhistaminowych u dzieci i seniorów

Leki przeciwhistaminowe są jednymi z najczęściej przepisywanych preparatów w terapii alergii, ale ich stosowanie u pacjentów pediatrycznych i geriatrycznych wymaga szczególnej rozwagi. Organizm dziecka wciąż kształtuje mechanizmy metabolizowania substancji czynnych, podczas gdy u osób starszych ten sam proces ulega spowolnieniu i deregulacji. To, co dla zdrowego dorosłego jest przewidywalnym działaniem farmakologicznym, w tych grupach pacjentów może skutkować nadmierną sedacją, upośledzeniem funkcji poznawczych, a nawet kardiotoksycznością.

O tym, że leki przeciwhistaminowe różnią się między sobą profilem bezpieczeństwa, wiadomo nie od dziś. Jednak nadal zdarza się, że hydroksyzyna jest ordynowana seniorowi z bezsennością, a difenhydramina podawana dziecku „na spokojny sen" – pomimo ich istotnego potencjału neurotoksycznego. Tymczasem w doborze leków przeciwhistaminowych wrażliwość wiekowa pacjenta jest jednym z kluczowych czynników determinujących bezpieczeństwo terapii.

Nie każdy lek przeciwhistaminowy działa tak samo – znaczenie wyboru generacji

Podział na dwie generacje leków przeciwhistaminowych to nie tylko akademicka klasyfikacja, ale przede wszystkim praktyczne narzędzie kliniczne pozwalające uniknąć niepożądanych efektów leczenia.

Leki I generacji (hydroksyzyna, difenhydramina, prometazyna) działają nieselektywnie, blokując receptory H₁ zarówno na obwodzie, jak i w ośrodkowym układzie nerwowym. Ich przenikanie przez barierę krew-mózg powoduje nieselektywne hamowanie procesów neuronalnych. U dzieci pojawia się upośledzenie funkcji poznawczych, drażliwość, a czasem paradoksalne pobudzenie, natomiast u seniorów wzrasta ryzyko splątania, majaczenia i upadków.

Z kolei leki II generacji (loratadyna, feksofenadyna, cetyryzyna) działają bardziej selektywnie na receptory H₁, minimalizując wpływ na OUN. Brak działania sedacyjnego sprawia, że są znacznie bezpieczniejsze dla pacjentów wymagających zachowania sprawności poznawczej – zarówno dla dzieci w wieku szkolnym, jak i dla seniorów, którzy prowadzą aktywny tryb życia. W praktyce klinicznej powinny być traktowane jako preparaty pierwszego wyboru w terapii alergii, zwłaszcza u pacjentów z grup podwyższonego ryzyka.

Leki przeciwhistaminowe u dzieci – więcej niż kwestia dawki

U dzieci metabolizm leków nie jest jedynie kwestią proporcji masy ciała do dawki — ich enzymatyczny system detoksykacyjny wciąż dojrzewa, co wydłuża czas eliminacji substancji czynnych i może prowadzić do ich kumulacji w organizmie. Niedojrzałość układu cholinergicznego sprawia, że leki I generacji mogą powodować nie tylko nadmierną senność, ale także zaburzenia pamięci, koncentracji i przetwarzania informacji.

Badania wskazują, że difenhydramina może istotnie pogarszać pamięć roboczą u dzieci, co przekłada się na trudności w nauce i spadek wydajności poznawczej. Paradoksalnie, substancja stosowana często „na spokojny sen" może prowadzić do zaburzeń rytmu snu, w tym skrócenia fazy REM, co jeszcze bardziej upośledza regenerację układu nerwowego.

W przypadku terapii alergii przewlekłych leki II generacji są bezpieczniejszym i lepiej tolerowanym wyborem.

Seniorzy a leki przeciwhistaminowe – leczenie, które łatwo wymyka się spod kontroli

U osób starszych leki I generacji mogą działać dłużej i intensywniej, co zwiększa ryzyko działań niepożądanych. W populacji geriatrycznej największym zagrożeniem jest wpływ tych leków na funkcje poznawcze. Sedacja, otępienie, a nawet nasilone objawy zespołów otępiennych to konsekwencje, których nie można ignorować. Hydroksyzyna i difenhydramina znajdują się na liście Beersa jako substancje, które powinny być eliminowane z terapii geriatrycznej ze względu na wysokie ryzyko neurotoksyczności.

Dodatkowym problemem jest polifarmacja – wielu seniorów przyjmuje jednocześnie leki kardiologiczne, psychotropowe czy przeciwbólowe, co zwiększa ryzyko interakcji. Przykładowo, leki przeciwhistaminowe I generacji mogą wydłużać odstęp QT, co w połączeniu z lekami antyarytmicznymi czy niektórymi antybiotykami, np. klarytromycyną zwiększa ryzyko groźnych zaburzeń rytmu serca, np. torsade de pointes.

Ważne! Choć leki II generacji mają znacznie lepszy profil bezpieczeństwa, część z nich – takich jak loratadyna, cetyryzyna, lewocetyryzyna czy rupatadyna – jest metabolizowana przez enzymy cytochromu P450 (głównie CYP3A4), co zwiększa ryzyko interakcji u osób starszych stosujących wiele leków. W takich przypadkach bardziej bezpiecznymi opcjami będą bilastyna, feksofenadyna czy ebastyna, które nie są intensywnie metabolizowane przez CYP3A4 i charakteryzują się niskim potencjałem do interakcji farmakokinetycznych.

Rekomendacje są jasne – jeśli istnieje konieczność stosowania leków przeciwhistaminowych w populacji geriatrycznej, należy wybierać preparaty II generacji w najmniejszych skutecznych dawkach.

Interakcje i działania niepożądane – kiedy leki przeciwhistaminowe stają się problemem?

Leki przeciwhistaminowe nie działają w próżni – ich wpływ na organizm może być modyfikowany przez inne substancje, co zwiększa ryzyko działań niepożądanych. Największe zagrożenia wynikają z interakcji z lekami wpływającymi na OUN, takimi jak benzodiazepiny, opioidy i leki nasenne. Połączenie tych substancji może prowadzić do nadmiernej sedacji, osłabienia funkcji poznawczych, a nawet depresji oddechowej.

Szczególną ostrożność należy zachować także w przypadku pacjentów kardiologicznych, u których leki przeciwhistaminowe I generacji mogą wydłużać odstęp QT, zwiększając ryzyko zaburzeń rytmu serca.

Świadome stosowanie leków przeciwhistaminowych – podsumowanie

Bezpieczna farmakoterapia to nie tylko wybór substancji czynnej, ale także zrozumienie, jak organizm pacjenta na nią zareaguje. W przypadku dzieci i seniorów leki przeciwhistaminowe I generacji często przynoszą więcej szkody niż pożytku – pogarszają funkcje poznawcze, zaburzają równowagę snu i zwiększają ryzyko interakcji.

W populacji pediatrycznej priorytetem powinno być unikanie preparatów wpływających na neuroplastyczność, a w populacji geriatrycznej – minimalizacja działań sedacyjnych i wpływu na układ krążenia.

Kody ICD-10

Referencje

1. American Geriatrics Society. (2019). American Geriatrics Society 2019 updated AGS Beers Criteria® for potentially inappropriate medication use in older adults. Journal of the American Geriatrics Society, 67(4), 674–694. https://doi.org/10.1111/jgs.15767
2. Budnitz, D. S., Lovegrove, M. C., Shehab, N., & Richards, C. L. (2011). Emergency hospitalizations for adverse drug events in older Americans. New England Journal of Medicine, 365(21), 2002–2012. https://doi.org/10.1056/NEJMsa1103053
3. Church, M. K., Maurer, M., Simons, F. E. R., Bindslev-Jensen, C., van Cauwenberge, P., Bousquet, J., & Zuberbier, T. (2016). Risk of first-generation H1-antihistamines: A GA²LEN position paper. Allergy, 71(10), 1429–1438. https://doi.org/10.1111/all.12942
4. Al-Worafi, Y. M. (2020). Safety of medications in special population. In Y. Al-Worafi (Ed.), Drug safety in developing countries (pp. 143–162). Academic Press. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-819837-7.00013-3
5. European Medicines Agency. (2022). Geriatric medicines strategy: Questions and answers (EMA/CHMP/228363/2022). https://www.ema.europa.eu/en/documents/other/geriatric-medicines-strategy_en.pdf
6. Gray, S. L., Anderson, M. L., Dublin, S., Hanlon, J. T., Hubbard, R., Walker, R., Yu, O., Crane, P. K., & Larson, E. B. (2015). Cumulative use of strong anticholinergic medications and incident dementia. JAMA Internal Medicine, 175(3), 401–407. https://doi.org/10.1001/jamainternmed.2014.7663
7. Scaglione, F. (2017). Safety profile of bilastine: 2nd generation H1-antihistamines. European Review for Medical and Pharmacological Sciences, 21(6), 1349–1355.
8. Simons, F. E. R., & Simons, K. J. (2011). Histamine and H1-antihistamines: Celebrating a century of progress. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 128(6), 1139–1150.e4. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2011.10.007
9. Zuberbier, T., Aberer, W., Asero, R., Bindslev-Jensen, C., Brzoza, Z., Canonica, G. W., & Maurer, M. (2018). The EAACI/GA²LEN/EDF/WAO guideline for the definition, classification, diagnosis, and management of urticaria: The 2017 revision and update. Allergy, 73(7), 1393–1414. https://doi.org/10.1111/all.13397