Opieka psychiatryczna w Polsce – jak skierować na oddział psychiatryczny?

W codziennej praktyce lekarskiej często spotykamy pacjentów zmagających się z chorobami psychicznymi. Nie jest to zaskakujące, ponieważ szacunki wskazują, że najczęściej występujące w Polsce zaburzenia psychiczne dotyczą aż 26,5% populacji – należą do nich zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu, napady lękowe, fobie swoiste, epizody depresji i zaburzenia zachowania. Ponadto, prawie jedna trzecia wydatków na choroby niezakaźne na świecie jest bezpośrednio lub pośrednio związana z chorobami psychicznymi, a średnio co 40 sekund dochodzi do samobójstwa. Wszystko to sprawia, że nakłady na opiekę psychiatryczną rosną, a sam system podlega ciągłym przemianom i częstym reformom.

Jak zorganizowana jest opieka psychiatryczna w Polsce? Kiedy i jak należy skierować pacjenta do szpitala psychiatrycznego?

Podstawa organizacji

Najważniejszym dokumentem określającym plany dotyczące funkcjonowania opieki psychiatrycznej w Polsce jest przyjęty przez władze Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2023-2030. Zgodnie z tym programem, opieka psychiatryczna ma opierać się przede wszystkim na leczeniu środowiskowym w ramach centrów zdrowia psychicznego (CZP), a nie – jak to miało miejsce przez wiele lat – na leczeniu azylowym. Obecnie program ten jest dostępny w części kraju w ramach pilotażu, jednak zgodnie z zapowiedziami Ministerstwa Zdrowia, ma on od 1 lipca 2025 roku funkcjonować jako podstawowy system w całym kraju.

Centra zdrowia psychicznego mają przypisany do siebie określony obszar – każdy pacjent zamieszkujący dany region, w przypadku zgłoszenia się do centrum, ma zostać objęty kompleksową opieką. Oficjalnie na jedno CZP powinno przypadać nie więcej niż 200 tys. mieszkańców.

W ramach CZP pomoc udzielana jest na kilka różnych sposobów, m.in. poprzez leczenie ambulatoryjne psychiatryczne, leczenie środowiskowe, leczenie w trybie dziennym oraz punkt zgłoszeniowo-konsultacyjny, który stanowi pierwszy kontakt pacjenta z personelem medycznym. Przy niektórych CZP działają także tradycyjne oddziały stacjonarne, chociaż nie jest to wymóg. Z założenia opieka świadczona przez CZP ma być kompleksowa i skoordynowana, koncentrując się nie tylko na aspektach klinicznych, ale także na uczestnictwie pacjenta w życiu społecznym i zawodowym.

Co istotne, o ile wizyta u psychiatry nie wymaga skierowania, to jest ono niezbędne w przypadku chęci uzyskania porady psychologicznej lub terapii (skierowanie do poradni zdrowia psychicznego, kod 1700).

Organizacja opieki zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży

W przypadku dzieci i młodzieży obowiązuje nieco inna organizacja opieki, która ma opierać się na trzech poziomach referencyjności:

• I poziom – ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży; pracują w nich psycholodzy, psychoterapeuci i terapeuci środowiskowi, a populacja pacjentów składa się z dzieci, które nie wymagają diagnozy psychiatrycznej ani farmakoterapii; docelowo w każdym powiecie lub grupie powiatów powinien funkcjonować ośrodek pierwszego stopnia referencyjności;
• II poziom – skierowany jest do pacjentów wymagających interwencji psychiatrycznej; w ramach ośrodków drugiego poziomu funkcjonują oddziały dzienne lub poradnie zdrowia psychicznego; docelowo jeden taki ośrodek ma obejmować kilka powiatów i koordynować pracę placówek o niższym poziomie referencyjności znajdujących się na ich terenie;
• III poziom – ośrodki wysokospecjalistyczne zapewniające całodobową opiekę psychiatryczną; skierowane są do pacjentów wymagających najbardziej specjalistycznej opieki, w tym osób znajdujących się w stanie zagrożenia życia i zdrowia, które są przyjmowane w stanie nagłym.

Poradnia leczenia uzależnień

Formą funkcjonującą obok centrów zdrowia psychicznego (CZP) są poradnie leczenia uzależnień. Mogą one funkcjonować w ramach centrum, ale nie jest to obowiązkowe. Poradnie te zajmują się pacjentami uzależnionymi, a także osobami współuzależnionymi, czyli bliskimi osób uzależnionych. Zgłoszenie się do poradni w celu leczenia uzależnienia lub współuzależnienia nie wymaga skierowania.

Skierowanie do szpitala

Do szpitala psychiatrycznego można zgłosić się ze skierowaniem wystawionym przez lekarza (dowolnego, niekoniecznie pracującego w ramach NFZ). Jest ono ważne przez 14 dni. Istnieje także możliwość zgłoszenia się w trybie nagłym, bez skierowania, w przypadku gdy nie ma możliwości, aby pacjent uzyskał skierowanie w wystarczająco krótkim czasie. W każdym przypadku pacjent zgłaszający się na oddział psychiatryczny musi zostać zbadany przez lekarza przyjmującego.

Na skierowaniu do szpitala powinno znaleźć się uzasadnienie, dlaczego kierujemy pacjenta na hospitalizację, informacje o chorobach przewlekłych oraz stosowanych lekach – podobnie jak w przypadku skierowania na inne oddziały

Leczenie uzależnień w warunkach szpitalnych

Na oddział terapii uzależnień kierujemy pacjenta w sposób analogiczny do skierowania na oddział psychiatryczny. Warto ustalić z pacjentem, czy ma to być oddział całodobowy, czy dzienny.

Wyjątkowym trybem hospitalizacji na oddziale psychiatrycznym jest sądowy nakaz leczenia odwykowego. Aby uzyskać taki wyrok, prokurator lub gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych musi wystąpić do sądu. Bliscy pacjenta nie mogą samodzielnie wystąpić do sądu – jedyną dostępną dla nich ścieżką jest złożenie wniosku do odpowiedniej komisji, właściwej dla miejsca zamieszkania. Sam fakt uzależnienia nie jest wystarczającym powodem do wydania takiego wyroku – muszą zostać spełnione dodatkowe przesłanki:

• powoduje rozkład życia rodzinnego,
• powoduje demoralizację małoletnich,
• uchyla się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny,
• systematycznie zakłóca spokój lub porządek publiczny.