Odpowiedzialność cywilna lekarza

Rozpoczynając pierwszą pracę w POZ, warto zawczasu przyjrzeć się kwestii odpowiedzialności prawnej. Lekarz udzielający świadczeń zdrowotnych zawsze ponosi odpowiedzialność za swoje działania na rzecz pacjenta. Można wyróżnić 4 podstawowe rodzaje odpowiedzialności prawnej lekarza:

• cywilną,
• karną,
• pracowniczą,
• zawodową.

W tym rozdziale skupimy się na odpowiedzialności cywilnej lekarza, w tym lekarza pracującego w ramach podstawowej opieki zdrowotnej.

Kiedy lekarz ponosi odpowiedzialność?

Lekarz ponosi odpowiedzialność, jeśli:

• zaistniałe zdarzenie jest efektem podjęcia działań lub ich zaniechania przez lekarza;
• stwierdzona została wina lekarza;
• pacjent odniósł szkodę majątkową lub niemajątkową (krzywdę);
• zaistniał związek przyczynowy pomiędzy działaniem lub zaniechaniem działania ze strony lekarza a szkodą/krzywdą doznaną przez pacjenta lub jego bliskich.

Jedynie stwierdzenie wszystkich powyższych przesłanek skutkuje odpowiedzialnością lekarza za tzw. błąd medyczny. 

By jeszcze bardziej doprecyzować zakres odpowiedzialności lekarza za błędy medyczne, trzeba zaznaczyć, że pod tym pojęciem kryją się szkody/krzywdy wyrządzone nieumyślnie.

By rozpatrywać winę jako nieumyślną, należy zastanowić się, czy oceniane postępowanie lekarza cechowało się dołożeniem należytej staranności, która – zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego – oznacza staranność ogólnie wymaganą w stosunkach danego rodzaju.

Jakie roszczenia może wnieść pacjent?

Pacjent może wnieść roszczenie finansowe za błąd medyczny w formie:

• odszkodowania – dotyczącego szkody majątkowej odniesionej przez pacjenta; może ono stanowić zwrot poniesionych kosztów leczenia lub wyrównanie za utracone korzyści (np. utracone dochody) i powinno rekompensować pacjentowi wszelkie poniesione koszty związane z naprawieniem szkody (koszty zabiegów, leków czy rehabilitacji);

• zadośćuczynienia – dotyczącego szkody niemajątkowej (krzywdy) odniesionej przez pacjenta; jego wysokość jest każdorazowo określana indywidualnie – nie ma jasnych przepisów ją stanowiących, powinna być jednak adekwatna do wyrządzonej krzywdy;

• renty – zasądzanej w przypadku całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy przez poszkodowanego pacjenta; lekarz również może być zobligowany do jej wypłacania, jeśli w związku z odniesioną przez pacjenta szkodą zwiększą się jego potrzeby finansowe.

Należy także pamiętać, że tzw. błędy medyczne nie są jedynymi zdarzeniami, za które pacjent ma prawo domagać się zadośćuczynienia. Poza nimi będą to także:

• szkody niewynikające bezpośrednio z udzielenia/zaniechania świadczenia zdrowotnego,
• szkody powstałe na skutek zniszczenia mienia pacjenta,
• szkody wynikające z tytułu naruszenia praw pacjenta.

Wszystkie powyższe lekarz może zabezpieczyć, wykupując odpowiednie ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (OC).

Możliwość przedłożenia roszczeń ze strony poszkodowanego pacjenta nie jest jednak bezterminowa. 

W razie wyrządzenia szkody na osobie przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia

– jak mówi o tym art. 442 § 3. k.c.

Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.

– w przypadku osób małoletnich zgodnie z tym samym artykułem § 4. k.c.

Jak to wygląda w praktyce? Zazwyczaj mija kilka lat od powstania szkody, zanim poszkodowany pacjent spostrzeże jej skutki i powiąże je ze zdarzeniem. Jeśli dojdzie do procesu, może on potrwać kolejnych kilka lat. Często więc dochodzi do sytuacji, w której dopiero po kilku lub nawet kilkunastu latach od powstania zdarzenia poszkodowany otrzyma prawomocny wyrok sądu i zasądzone odszkodowanie. Dla strony przegranej, jeśli będzie nią lekarz, taki obrót spraw będzie się wiązał z wypłatą odszkodowania o wysokości zwaloryzowanej o realną wartość pieniądza w stosunku do tej, która obowiązywała w dniu zdarzenia (inflacja), odsetek za wszystkie lata od momentu przedłożenia roszczenia przez pacjenta oraz pokryciem kosztów sądowych, opłaceniem kancelarii prawnej. Rozpoczynając udzielanie świadczeń zdrowotnych, powinniście więc mieć na uwadze powyższe i dobrać rodzaj i wysokość zabezpieczenia własnej odpowiedzialności finansowej. 

Ubezpieczenie OC a forma zatrudnienia lekarza

Rodzaj ubezpieczenia OC zależy od formy zatrudnienia, w ramach której lekarz udziela świadczeń zdrowotnych. Rozpoczynając karierę w POZ, zazwyczaj macie do wyboru 3 podstawowe formy zatrudnienia:

• indywidualną praktykę lekarską (IPL, działalność gospodarcza, tzw. kontrakt),
• umowę o pracę,
• umowę cywilnoprawną (zazwyczaj umowę zlecenia).

Forma zatrudnienia po części narzuca rodzaj dostępnego ubezpieczenia OC. Natomiast samo ubezpieczenie jest niczym innym, jak przeniesieniem finansowej odpowiedzialności za zdarzenia z waszym udziałem na towarzystwo ubezpieczeniowe.

Indywidualna praktyka lekarska

W przypadku praktyki lekarskiej konieczne jest wykupienie obowiązkowego ubezpieczenia OC, którego warunki określa rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 kwietnia 2019 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotu wykonującego działalność leczniczą. 

Określa ono MINIMALNE sumy gwarancyjne oraz wszelkie wyłączenia odpowiedzialności towarzystwa ubezpieczeniowego. Przy zawieraniu umowy ubezpieczenia należy pamiętać, że suma gwarancyjna w niej zawarta będzie stanowiła waszą ochronę finansową nie tylko w przypadku zasądzenia odszkodowania, zadośćuczynienia, lecz również renty, często wypłacanej poszkodowanemu pacjentowi przez wiele następnych lat.

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami minimalna suma gwarancyjna ubezpieczenia OC w okresie ubezpieczenia nie dłuższym niż 12 miesięcy wynosi równowartość w złotych:

75 tys. euro w odniesieniu do jednego zdarzenia oraz 350 tys. euro w odniesieniu do wszystkich zdarzeń, których skutki są objęte umową ubezpieczenia OC lekarza wykonującego działalność leczniczą w formie jednoosobowej działalności gospodarczej jako indywidualna praktyka lekarska [...].

Należy przy tym pamiętać, że jest to minimalna wymagana suma gwarancyjna, po której wyczerpaniu pozostałą część zasądzonego odszkodowania będziecie musieli pokryć z własnych środków.

W momencie rozpoczynania pracy w POZ kierowanie się przy wyborze ubezpieczenia wyłącznie jego ceną nie wydaje się więc dobrym rozwiązaniem.

Ważnym aspektem pozostaje także fakt stosowania przez towarzystwa ubezpieczeniowe triggera act-commited w odniesieniu do oferowanych ubezpieczeń OC. Oznacza on, iż w razie roszczenia ze strony pacjenta chronić was będzie polisa obowiązująca w dniu, w którym doszło do zdarzenia skutkującego roszczeniem. Jeśli więc roszczenie zostanie wysunięte po kilku/kilkunastu latach, chronić was będzie umowa zawarta kilka/kilkanaście lat wcześniej, z wybranymi wówczas sumami gwarancyjnymi i klauzulami dodatkowymi.

W przypadku chęci zwiększenia powyższych sum niektóre towarzystwa ubezpieczeniowe dają możliwość dokonania tego w ramach OC obowiązkowego. Sumy podniesione w ten sposób mogą wówczas zapewnić lekarzowi ochronę finansową nawet do 1 mln euro na jedno zdarzenie i wszystkie łącznie. Jednak część towarzystw oferuje lekarzom możliwość wykupienia jedynie minimalnych sum w ramach OC obowiązkowego oraz tzw. ubezpieczenia nadwyżkowego w ramach OC dobrowolnego. 

Decydując się na taki rodzaj polisy, powinniście dobrze zapoznać się z ogólnymi warunkami ubezpieczenia, gdyż w przypadku OC dobrowolnego każde z towarzystw samo decyduje, które zdarzenia będą objęte ochroną, a które z niej wyłączone. Zakres takiej polisy może więc różnić się od tego, który został z góry określony przez ministra finansów w rozporządzeniu w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotu wykonującego działalność leczniczą.

Zakres ochrony OC obowiązkowego i dobrowolnego

Zgodnie z powyższym rozporządzeniem ubezpieczenie OC obowiązkowe nie obejmuje szkód:

• wyrządzonych przez podmiot wykonujący działalność leczniczą po pozbawieniu lub w okresie zawieszenia prawa do prowadzenia działalności leczniczej;
• polegających na uszkodzeniu, zniszczeniu lub utracie rzeczy;
• polegających na zapłacie kar umownych;
• powstałych wskutek działań wojennych, stanu wojennego, rozruchów i zamieszek, a także aktów terroru.

Z zakresu ochrony wyłączone są również szkody będące następstwem zabiegów chirurgii plastycznej lub zabiegów kosmetycznych, chyba że są udzielane w przypadkach będących następstwem wady wrodzonej, urazu, choroby lub następstw jej leczenia. 

Lekarz planujący zajmować się medycyną estetyczną powinien więc pomyśleć o uzupełniającym zabezpieczeniu w ramach OC dobrowolnego.

Samo ubezpieczenie OC obowiązkowe nie pokryje również szkód powstałych wskutek naruszenia praw pacjenta. Przy zawieraniu umowy warto więc pomyśleć o dodatkowym zabezpieczeniu również na taką ewentualność.

Natomiast decydując się na OC dobrowolne, warto sprawdzić zasady swojej odpowiedzialności względem pracodawcy, z którym podpisujecie umowę kontraktową. Pochylcie się tutaj m.in. nad warunkami użytkowania sprzętu dostępnego w wybranej przez was placówce (aparat USG, analizator parametrów krytycznych etc.), a także zasadami odpowiedzialności placówki w razie waszej ekspozycji na czynniki zakaźne, takie jak HIV czy WZW. Zapisy takie powinny jasno określać, kto odpowiada za np. przypadkowe uszkodzenie powyższego sprzętu w trakcie użytkowania czy koszty badań i leków stosowanych w profilaktyce poekspozycyjnej. Jeśli odpowiedzialność przeniesiona jest na was jako lekarzy zatrudnianych w ramach IPL, warto pomyśleć o zabezpieczeniu również powyższych kosztów, by uniknąć finansowego zaskoczenia w razie ewentualnych zdarzeń.

Ostatnim, lecz nie mniej ważnym aspektem pozostaje prawo towarzystwa do tzw. regresu ubezpieczeniowego. W szczególnych sytuacjach towarzystwo po wypłaceniu odszkodowania/zadośćuczynienia na rzecz pacjenta ma prawo żądać od lekarza zwrotu wypłaconych środków. Sytuacja taka może mieć miejsce np. w przypadku, gdy do zdarzenia doszło na skutek rażącego niedbalstwa ze strony lekarza. Czym jednak jest rażące niedbalstwo? Niedopełnieniem należytej staranności, jednak szerszej definicji niestety próżno szukać. Czy więc wzięcie zbyt dużej liczby dyżurów i narażenie pacjenta na szkodę spowodowaną waszym przemęczeniem jest niedopełnieniem należytej staranności? Czy w takiej sytuacji towarzystwo może zwrócić się z żądaniem zwrotu wypłaconego zadośćuczynienia?

By nie zastanawiać się nad powyższymi, lepiej przy zawieraniu umowy ubezpieczenia wzbogacić ją o rezygnację z regresu ubezpieczeniowego przez towarzystwo. 

Podsumowując, jeśli rozpoczynacie pracę w ramach IPL, powinniście bezwzględnie wykupić OC obowiązkowe, które warto uzupełnić OC dobrowolnym z odpowiednimi klauzulami dodatkowymi w zależności od potrzeb. Nie należy jednak łączyć zabezpieczeń OC obowiązkowego oraz dobrowolnego pochodzących z różnych towarzystw ubezpieczeniowych, ponieważ w zależności od wybranego ubezpieczyciela OC dobrowolne działa na odmiennych zasadach – jako ubezpieczenie zabezpieczające wyłącznie szkody deliktowe lub jako ubezpieczenie nadwyżkowe w stosunku do OC obowiązkowego. 

Umowa cywilno-prawna

W przypadku gdy planujecie zatrudnienie w ramach umowy cywilnoprawnej, nie macie ustawowego obowiązku zawarcia żadnej umowy ubezpieczenia. Nie oznacza to jednak, że nie ponosicie odpowiedzialności za wyrządzone szkody. Wręcz przeciwnie. 

W przypadku roszczenia ze strony poszkodowanego pacjenta ponosicie odpowiedzialność finansową w pełnej wysokości, a jej zabezpieczeniem jest cały posiadany przez was majątek.

W powyższym przypadku możecie zabezpieczyć się dodatkowo poprzez zawarcie umowy OC dobrowolnego. W przypadku umów cywilnoprawnych zabezpiecza ono roszczenia pacjenta podobnie jak OC obowiązkowe w ramach IPL. Różnica polega na zasadach tworzenia ogólnych warunków umowy. Nie istnieje bowiem rozporządzenie, które regulowałoby je w jakikolwiek sposób. 

Wykupując polisę, warto zwrócić szczególną uwagę na definicje terminów w niej użytych oraz wyłączenia odpowiedzialności zapisane przez towarzystwo.

Podobnie jak w przypadku IPL, warto rozważyć wykupienie odpowiednich klauzul dodatkowych, gdyż pracując na umowie cywilno-prawnej, waszej odpowiedzialności również nie ogranicza Kodeks pracy. Dotyczy to odpowiedzialności zarówno względem pacjenta, jak i placówki was zatrudniającej.

Umowa o pracę

Decydując się na zatrudnienie w ramach umowy o pracę, jesteście zdecydowanie najbardziej chronieni w razie jakiegokolwiek zdarzenia skutkującego roszczeniem. Kodeks pracy ogranicza bowiem waszą odpowiedzialność do trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia. 

Zgodnie z art. 119 i 120 Kodeksu pracy:

1. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
2. W razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca.

Należy przy tym pamiętać, że jest to maksymalna wysokość waszej finansowej odpowiedzialności za każde zdarzenie z osobna. 

Podobnie wasza odpowiedzialność ograniczona jest w stosunku do szkód wyrządzonych pracodawcy, np. uszkodzenia użytkowanego sprzętu.

Odpowiedzialność lekarza a naruszenie praw pacjenta

Bardzo ważną kwestią pozostaje natomiast roszczenie pacjenta z tytułu naruszenia jego praw. W sytuacji takiego zdarzenia wasza odpowiedzialność pozostaje nieograniczona i możecie odpowiedzieć w pełnej wysokości.

Jak wynika ze sprawozdania Rzecznika Praw Pacjenta, w 2022 r. zgłoszonych zostało 79 157 sygnałów dotyczących naruszenia praw pacjenta. Rzecznik przeprowadził 2870 postępowań wyjaśniających w sprawach indywidualnych, z czego prawie 90% na podstawie złożonych wniosków. Wszczętych zostało w sumie 1498 nowych postępowań. W przypadku 67% z 1332 zakończonych postępowań wyjaśniających w sprawach indywidualnych stwierdzono naruszenia praw pacjenta. Przez pacjentów najczęściej wskazywane było naruszanie praw do świadczeń zdrowotnych, dokumentacji medycznej i informacji.

Zasądzane zadośćuczynienia do tej pory oscylowały w przedziale od 1000 do nawet 100 tys. zł za doznaną krzywdę. Nie istnieje tutaj ustawowa granica wysokości takiego zadośćuczynienia. W ustawie zapisane jest natomiast, iż powinno ono być „odpowiednie”.

Jakie prawa posiada pacjent?

Prawa pacjenta określają Europejska Karta Praw Pacjenta oraz ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, gdzie opisane są wszystkie aspekty opieki nad chorym w różnych możliwych warunkach środowiskowych. Na szczególną uwagę zasługują m.in.:

Jednym z najczęściej podnoszonych jest prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych. Coraz częściej dochodzi bowiem do sytuacji, kiedy pacjent wysuwa roszczenie z tytułu błędu medycznego, który okazuje się jednym z potencjalnych powikłań prawidłowo przeprowadzonej procedury. 

Pacjent może jednak wciąż otrzymać zadośćuczynienie z tytułu nienależytego poinformowania go o możliwych powikłaniach przed udzieleniem świadczenia, a co za tym idzie – podpisania zgody bez pełnego jej zrozumienia. Szczególnie często może pojawiać się tu argument braku rozmowy z pacjentem przed wykonaniem procedury, a jedynie podsunięcia formularza zgody do podpisu w papierowej formie.

Z powyższego powodu należy przywiązywać wyjątkową wagę do prawidłowo tworzonej dokumentacji medycznej, która później stanowi główną linię obrony oskarżonego lekarza. 

Ponadto warto pomyśleć o odpowiedniej wysokości zabezpieczenia odpowiedzialności finansowej z tytułu naruszenia praw pacjenta.

Podsumowując, również w przypadku zatrudnienia w ramach umowy o pracę warto rozważyć zawarcie umowy OC dobrowolnego, które zabezpieczy waszą odpowiedzialność do wysokości trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia za zdarzenie oraz będzie zawierać odpowiednie klauzule dodatkowe.

Dodatkowymi wartymi uwagi umowami oferowanymi w ramach ubezpieczenia OC są też:

• ochrona prawna – rodzaj ubezpieczenia, który daje możliwość korzystania z usług prawnika, w tym porady telefonicznej lub mailowej. Dzięki temu w przypadku wątpliwości dotyczących prawnej strony waszego postępowania możecie skonsultować się z osobą odpowiednio przeszkoloną w temacie. Najczęściej oferowana jest nielimitowana pomoc telefoniczna. Wykupując to ubezpieczenie, macie także możliwość zaczerpnięcia porady dotyczącej umów i pism należących do powszechnego obrotu prawnego. Prawnik udzieli wam także informacji o procedurach sądowych oraz kosztach prowadzenia postępowania sądowego. W zależności od ubezpieczyciela może zapewnić pokrycie kosztów sądowych nawet do wysokości 1 mln zł w skali roku.Większość towarzystw oferujących tego typu ochronę da wam możliwość zabezpieczenia spraw związanych z wykonywaniem zawodu. Niektóre towarzystwa pozwolą również włączyć w zakres ochrony życie prywatne.
• ochrona HIV/WZW – ubezpieczenie dające możliwość:
  • skorzystania z badań na obecność wirusów HIV, HBV i HCV, 
    
  • zwrotu kosztów leczenia antyretrowirusowego, 
  • uzyskania jednorazowego świadczenia z tytułu zakażenia HIV/WZW.

W zależności od wariantu może pokrywać również koszty w przypadku wystąpienia nieszczęśliwych wypadków (np. złamania kończyny) lub być rozszerzone o klauzulę agresji pacjenta. Wówczas ubezpieczenie chroni was, jeśli podczas wykonywania pracy byliście ofiarą napaści pacjenta.

Podsumowując, wybór ubezpieczenia jest kwestią bardzo indywidualną. Warto zdecydować się na wykupienie wszystkich wybranych wariantów ubezpieczeń OC w ramach jednego towarzystwa. W niektórych wybór dodatkowych pakietów może korzystnie wpłynąć na końcową cenę polisy. Jakościowo lepszym rozwiązaniem będą polisy, które w ramach OC obowiązkowego pozwolą na podniesienie limitów gwarancyjnych, a OC dobrowolne będzie zabezpieczać szkody deliktowe i uzupełniać zakres ochrony o dodatkowe klauzule. Składki płaci się jednorazowo lub w ratach, a ich wysokość oraz terminy płatności ustalane są indywidualnie. Zazwyczaj płatność w ratach wiąże się ze wzrostem ceny polisy.

W razie jakichkolwiek wątpliwości zachęcamy do kontaktu z zespołem PhiMed – finanse dla medycyny: https://phimed.pl/formularz-kontaktowy/.

Publikacja jest fragmentem e-booka ,,Pierwsze kroki w POZ - edycja IV (2024/2025)", którego pełną wersję można pobrać tutaj.

E-book

Pierwsze kroki w POZ – edycja 2024/2025

Sprawdź