Policja i inne służby w gabinecie lekarza – co można, co trzeba, czego nie wolno?

Lekarze coraz częściej są uczestnikami wszelkiego rodzaju postępowań prawnych – zarówno w znaczeniu biernym, jak i czynnym. Lekarz może być bowiem oskarżonym lub pozwanym, ale także świadkiem, biegłym czy osobą zobowiązaną do wydania posiadanego dowodu istotnego dla sprawy. Jednocześnie coraz częściej w debacie publicznej poruszane są kwestie związane z żądaniem ze strony organów ścigania wobec lekarzy: wydania dokumentacji medycznej ich pacjentów, podania danych o pacjencie czy dokonania badania osoby zatrzymanej przy udziale funkcjonariuszy Policji. 

Dlatego też, dostrzegając problem związany z odpowiednim zachowaniem się względem żądań organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, w ramach tego artykułu omówione zostaną kwestie dotyczące tego, jak postępować w kontakcie ze służbami państwowymi, aby nie naruszyć odpowiednich przepisów prawa czy zasad etyki. 

Artykuł ten stanowi wstęp do zaplanowanego webinaru o tożsamym tytule, w którym prezentowana tematyka zostanie omówiona bardziej szczegółowo.   

Z czym mogą do mnie przyjść? 

W ramach artykułu poruszymy dla Państwa pięć najczęściej spotykanych w praktyce wykonywania zawodu lekarza kwestii, z którymi można spotkać się ze strony organów ścigania czy wymiaru sprawiedliwości. Będą to: 

• obecność innych osób, w tym funkcjonariuszy Policji, podczas udzielania świadczeń zdrowotnych przez lekarza, w szczególności osobie zatrzymanej; 
• zapytanie od organów ścigania na temat pacjenta; 
• przesłuchanie lekarza jako świadka w zakresie świadczeń udzielanych danemu pacjentowi; 
• zwrócenie się do lekarza o udostępnienie dokumentacji medycznej danego pacjenta.  

Czy Policja może być obecna podczas badania zatrzymanego pacjenta?  

Każde badanie pacjenta przeprowadzane przez lekarza jest sytuacją osobistą, często wrażliwą, a nawet intymną. Dlatego zasadą jest, że świadczenia lekarskie powinny być udzielane bez obecności jakichkolwiek innych osób, gdyż wtedy dochodzi do realizacji prawa pacjenta do intymności i godności w związku z udzielaniem mu świadczeń zdrowotnych. 

Istnieją natomiast przypadki, kiedy niezależnie od woli pacjenta, podczas jego badania obecne mogą być inne osoby. Sytuacje takie dotyczą m. in.:

• badania pacjenta małoletniego (obecność rodzica), 
• obecności innego personelu niezbędnego do wykonania badania (pielęgniarka, położna), 
• obecności personelu, który nie udziela świadczeń, ale wykonuje czynności organizacyjno-techniczne (członkowie obchodu lekarskiego),
• obecności studentów kierunków medycznych [1]. 

Każdy inny przypadek wymaga tego, aby obecność innej osoby podczas badania wynikała ze zgody wyrażonej przez pacjenta. Pacjent może wyrazić życzenie, aby osoba mu bliska brała udział w badaniu [2]. Pacjent może wskazać np. że życzy sobie, aby podczas badania z zakresu medycyny pracy obecny był jego pracodawca. Wyrazem woli pacjenta jest więc to, kto może być obecny podczas udzielania mu świadczeń zdrowotnych przez lekarza. Oczywiście nie jest to uprawnienie bezwzględne po stronie pacjenta. Lekarz może nie uznać prośby pacjenta, aby przy badaniu obecna była osoba trzecia, kiedy jest to podyktowane czynnikami epidemiologicznymi lub obecność osoby trzeciej stanowiłaby zagrożenie dla bezpieczeństwa zdrowotnego pacjenta. 

Jak więc wynika z powyższego, co do zasady, obecność przedstawicieli organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych danemu pacjentowi uzależniona jest od tego, czy pacjent ten wyrazi na to zgodę. Oczywiście istnieją od tego wyjątki. Dla przykładu, zgodnie z art. 198 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1998 r. – Kodeks postępowania karnego (dalej: k.p.k.), organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań, jeżeli nie wpłynie to ujemnie na wynik badania.  

Natomiast w przypadku, kiedy lekarz udziela świadczeń pacjentowi, który jednocześnie jest osobą zatrzymaną przez Policję, to sytuacja wygląda odmiennie. Wtedy to lekarz decyduje o tym, czy funkcjonariusze mogą być obecni przy badaniu, czy muszą opuścić miejsce przeprowadzania badania [3]. Oczywiście lekarz powinien uwzględnić zdanie pacjenta oraz kontekst sytuacyjny opisywany przez funkcjonariuszy (np. zagrożenie, jakie stwarza pacjent swoim zachowaniem), ale ostateczna decyzja co do obecności funkcjonariuszy Policji podczas badania należy wyłącznie do niego.     

Co mogę powiedzieć o pacjencie, gdy pyta mnie o niego Policja? 

Niejednokrotnie zapewne widzieliśmy, chociażby w filmach, sytuację, w której przedstawiciele organów ścigania rozpytują jakąś osobę w temacie popełnienia przestępstwa przez kogoś innego. Nie są to wydarzenia tylko filmowe, gdyż do takich sytuacji dochodzi w rzeczywistości. Policja ma uprawnienia do tego, aby rozpytać np. sąsiada sprawcy przestępstwa o to, czy widział u sprawcy jakieś podejrzane zachowanie. Taka sytuacja może też spotkać lekarza. Nie jest niczym niezwykłym, że do gabinetu lekarza przychodzą funkcjonariusze Policji i mówią, że Adam Iksiński [4] jest poszukiwany w związku z podejrzeniem, że popełnił przestępstwo. Jednocześnie pytają lekarza, czy Adam Iksiński był/jest jego pacjentem, czy ma o nim jakieś informacje. Pojawia się pytanie: co w takiej sytuacji? 

Przede wszystkim, w tym zakresie problemowym musimy odwołać się do tajemnicy zawodowej, która obowiązuje każdego lekarza. Zgodnie z art. 40 ust. 1 u.z.l., lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Wszelkie informacje dotyczące leczenia konkretnej osoby lub udzielania mu innych świadczeń zdrowotnych objęte są tajemnicą lekarską. Należy więc postawić tutaj wniosek, że w sytuacji, kiedy funkcjonariusze Policji rozpytują o osobę pacjenta lub udzielane mu świadczenia zdrowotne (i robią to bez formalnego zwolnienia lekarza z tajemnicy lekarskiej), lekarz powinien wskazać, że obowiązuje go tajemnica lekarska i nie może odpowiedzieć na takie pytania.     

Oczywiście od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej istnieją wyjątki. Są one następujące: 

• przepisy prawa zezwalają na ujawnienie informacji objętych tajemnicą lekarską;
• badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji (wówczas lekarz jest zobowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje);
• zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób;
• pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy;
• zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu;
• zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawnionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń. 

W ramach rozpytania Policji, możemy zastanawiać się wyłącznie nad możliwościami wskazanymi w pkt 1, 3 i 4. 

Zezwolenie pochodzące od pacjenta z reguły nie będzie miało tutaj zastosowania, gdyż w kontekście sytuacyjnym, kiedy Policja poszukuje pacjenta, to najczęściej nie przyjdzie on do swojego lekarza i nie upoważni go do przekazania Policji informacji objętych tajemnicą. 

W sytuacji, kiedy Policja jedynie rozpytuje w temacie pacjenta, to nie istnieje jakakolwiek podstawa prawna zezwalająca na ujawnienie tajemnicy lekarskiej (pkt 1). Takimi przykładami, kiedy przepis prawa zezwala lekarzowi na ujawnienie tajemnicy, jest np. sytuacja składania zeznań jako świadek w postępowaniu karnym, cywilnym czy zawodowym [5], jak również obowiązek ujawnienia informacji o popełnieniu konkretnie wskazanych w przepisach przestępstw [6], które lekarz powziął w związku z udzielaniem świadczeń danemu pacjentowi. Wyjątek stanowi w tym zakresie art. 28a ust. 2 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (dalej: u.d.l.), który wskazuje, że podmiot leczniczy ma obowiązek, na żądanie Policji, przekazać informacje o fakcie przyjęcia osoby zaginionej [7]. Nie jest więc to wyjątek o charakterze szerokim i bezwzględnym, ponieważ jedyną informację, jaką można przekazać w takiej sytuacji, stanowi fakt przyjęcia danej osoby, i to wyłącznie wtedy, kiedy wystąpi o to Policja.    

Wydaje się, że najczęściej spotykaną sytuacją, kiedy podczas rozpytania przez Policję lekarz może przekazać informację o pacjencie, jest sytuacja z pkt 3, a więc istnieje obawa niebezpieczeństwa dla samego pacjenta lub osób trzecich. Kiedy więc Policja zapyta lekarza, czy leczył Adama Iksińskiego, ponieważ ten jest poszukiwany za próbę zabójstwa swojej żony, to lekarz będzie uprawniony do udzielenia posiadanych o pacjencie informacji. Właśnie z uwagi na ewentualność niebezpieczeństwa dla życia żony tego pacjenta. Należy jednak podkreślić, że każdy przypadek wymaga oceny okoliczności – nie jest bowiem wykluczone, że w jednej sytuacji lekarz będzie mógł coś powiedzieć, w innej nie. 

A co jeżeli jestem świadkiem?

Jak anonsowano powyżej, lekarz może ujawnić informacje objęte tajemnicą lekarską, kiedy jest przesłuchiwany jako świadek. Jest to więc taka sytuacja, kiedy obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej zostaje zniesiony, gdyż odpowiednie przepisy prawa upoważniają lekarza do ujawnienia informacji objętych tajemnicą. 

W ramach postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej wynika to wprost z przepisu art. 59 ust. 4 u.i.l., który określa, że nie stanowi naruszenia tajemnicy lekarskiej składanie przez lekarza zeznań i wyjaśnień w zakresie okoliczności objętych postępowaniem w trakcie postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Oznacza to, że lekarz bez jakichkolwiek dodatkowych czynności zwalniających go z tajemnicy może zeznawać co do informacji nią objętych podczas przesłuchania przed sądem lekarskim oraz rzecznikiem odpowiedzialności zawodowej. 

W ramach postępowania cywilnego, lekarz będący świadkiem może odmówić odpowiedzi na pytania, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej [8]. Oznacza to, że lekarz (świadek w procesie cywilnym) zapytany w trakcie przesłuchania o okoliczności, które stanowią tajemnicę lekarską, powinien ujawniać tylko niezbędne okoliczności. Natomiast w każdej chwili taki lekarz może zostać zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy decyzją pacjenta. Pacjent (będący najczęściej stroną powodową) może oświadczyć, że zwalnia lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej w określonym zakresie. To powoduje, że lekarz musi odpowiedzieć na zadane mu pytanie, nawet jeżeli odpowiedź ujawnia informacje objęte tajemnicą lekarską. Wynika to z zasady procesowej, że świadek bezpodstawnie nie może uchylać się od składania zeznań. 

W ramach postępowania karnego świadek może być przesłuchiwany zarówno w prokuraturze (na Policji), jak i bezpośrednio w sądzie. W obu ww. przypadkach zasada dotycząca składania zeznań, które mogłyby być połączone z ujawnieniem tajemnicy, jest taka sama. Lekarz może odmówić składania zeznań, które łączyłyby się z ujawnieniem informacji objętych tajemnicą lekarską [9]. Niemniej jednak, procedura karna przewiduje możliwość, że lekarz będzie musiał zeznawać na okoliczności objęte tajemnicą. Może do tego dojść w sytuacji, kiedy zostanie zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej na potrzeby prowadzonego postępowania. Zwolnienie takie może pochodzić, jak w przypadku sprawy cywilnej, bezpośrednio od pacjenta lub od sądu (na podstawie postanowienia wydanego przez sąd karny). Lekarz zobowiązany jest więc złożyć zeznania, które dotyczą okoliczności objętych tajemnicą, kiedy z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej zwolni go sam pacjent lub odpowiednim postanowieniem sąd karny.

Kiedy mogę przesłać do prokuratury dokumentację medyczną danego pacjenta?

Niejednokrotnie zdarza się tak, tym bardziej obecnie, kiedy postępowań sądowych w sprawach lekarskich prowadzonych jest dużo, że lekarz zostaje poproszony o przesłanie posiadanej dokumentacji medycznej. Wydawać by się mogło, że przepisy prawa w tym zakresie są bardzo wyraźne, ale i tak potrafią budzić kontrowersje oraz problemy komu i na jakiej podstawie można udostępnić dokumentację medyczną.  

Jak stanowi art. 26 ust. 3 pkt 3 u.p.p., dokumentacja medyczna może zostać udostępniona ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, sądom, w tym sądom dyscyplinarnym, prokuraturom, lekarzom sądowym i rzecznikom odpowiedzialności zawodowej, w związku z prowadzonym postępowaniem. Oczywiście mówimy tutaj o kwestiach związanych z postępowaniem sądowym (prawnym), ponieważ istnieją jeszcze inne, a określone we wskazanym przepisie sytuacje, kiedy lekarz może udostępnić dokumentację medyczną (np. pacjentowi, ubezpieczycielowi itp.). 

Niemniej jednak, z punktu widzenia postępowań prawnych, to przede wszystkim ten konkretny przepis wprost wymienia podmioty, które mogą występować do lekarza o udostępnienie dokumentacji. Stawia również warunek, że takie udostępnienie może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy jest potrzebne dla prowadzenia postępowania.  

Dlatego też, w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności zawodowej, lekarz zobowiązany jest udostępnić dokumentację medyczną na żądanie sądu lekarskiego oraz rzecznika odpowiedzialności zawodowej. W postępowaniu cywilnym dokumentacja może być udostępniona jedynie na podstawie żądania sądu cywilnego w tym zakresie. Natomiast w postępowaniu karnym z żądaniem wydania dokumentacji medycznej wystąpić może do lekarza sąd karny lub prokurator (takiego uprawnienia nie ma sama Policja, ale może okazać postanowienie sądu lub prokuratora i wtedy należy wydać dokumentację funkcjonariuszom). 

Niezależnie jednak od rodzaju postępowania, wezwanie do wydania dokumentacji medycznej czy postanowienie o żądaniu wydania dokumentacji medycznej powinno mieć formę pisemną i wskazywać o jaką konkretnie dokumentacje chodzi i dla jakich potrzeb należy przekazać ją organom procesowym.    

Podsumowanie – rekomendacje 

Przedstawiona w tym artykule tematyka stanowi jedynie bardzo pobieżny przekrój dotyczący praw i obowiązków lekarza, które są związane z sytuacjami jego kontaktu z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości. Najistotniejsze jest jednak to, żeby być świadomym, że przedstawione w tym artykule problemy mogą dotknąć każdego z nas i zaznajomienie się z nimi przyczyni się do tego, że dużo lepiej w takich sytuacjach będziemy sobie radzić.   

Pamiętajmy również, że praktycznie każdy z aspektów przedstawionych w artykule ma swój związek z obowiązkiem zachowania tajemnicy lekarskiej. Jednak kiedy jesteśmy już oskarżonymi, obwinionymi lub pozwanymi, to z dokumentacji medycznej oraz innych informacji, które stanowią tajemnicę zawodową, możemy korzystać w pełni swobodnie. Przysługujące w takim wypadku prawo do obrony ma pierwszeństwo przed obowiązkiem zachowania tajemnicy lekarskiej. Oczywiście nadal pamiętajmy, że tyczy się to wyłącznie prowadzonej przeciwko lekarzowi sprawy.  

Zapraszamy Państwa na webinar organizowany wspólnie z redakcją portalu Remedium, który będzie stanowił znaczne rozwinięcie treści, które przekazaliśmy Państwu w powyższym artykule.