Problemy z realizacją obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce – raport NIK

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) w swoim najnowszym raporcie wskazała na istotne nieprawidłowości w realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych dzieci i młodzieży. Wyniki audytu ujawniają liczne zaniedbania oraz brak efektywności działań na poziomie administracyjnym, nadzorczym i edukacyjnym. Zdaniem NIK, te zaniedbania zagrażają bezpieczeństwu epidemiologicznemu w Polsce.

Kontrola NIK objęła Główny Inspektorat Sanitarny (GIS), 10 powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych (PSSE) i 20 placówek podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) z terenu województw: łódzkiego, opolskiego, podkarpackiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Skontrolowane podmioty nie miały dokładnych danych o liczbie osób, które powinny być zaszczepione, ilu osobom wykonano szczepienia, ani o liczbie odmów. Tłumaczono to brakiem odpowiedniego systemu do szczegółowego monitorowania szczepień dzieci i młodzieży, papierową dokumentacją oraz migracją pacjentów między POZ. 

Mimo jasno określonych zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS), związanych z nadzorem nad wykonaniem tego ustawowego obowiązku oraz zadaniami w zakresie profilaktyki, wzrosła liczba odmów szczepień, a skontrolowane organy PIS oraz POZ nie zapewniły odpowiedniego poziomu wyszczepienia. Zaniedbania w wykonywaniu obowiązków, opóźnione działania administracyjne oraz nieskuteczne przedsięwzięcia edukacyjne wpływają na podniesienie poziomu zagrożenia dla zdrowia publicznego. W konsekwencji mogą prowadzić do odrodzenia chorób zakaźnych, którym te szczepienia mają zapobiegać i które były dotąd pod kontrolą 

– informuje Najwyższa Izba Kontroli. 

Spadek poziomu wyszczepienia i wzrost odmów szczepień

Obowiązkowe szczepienia ochronne regulują ustawa o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń oraz rozporządzenia ministra zdrowia. W Polsce, obowiązek szczepień ochronnych ze względu na wiek, według danych GUS, obejmuje około 7,5 mln dzieci i młodzieży. W ostatnich latach liczba odmów szczepień wzrosła z ok. 40 tys. w 2018 roku do ponad 87 tys. w 2023 roku. Tymczasem zalecany przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) poziom wyszczepienia na poziomie 90-95% nie został osiągnięty dla wielu chorób, takich jak: odra, świnka, różyczka czy błonica. 

 Zaniedbania w nadzorze i raportowaniu

W latach 2021–2023 skontrolowane podmioty nie realizowały należycie zadań dotyczących przeprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych dzieci i młodzieży oraz niewłaściwie reagowały, gdy uchylano się od tego obowiązku 

– czytamy w raporcie NIK.

 W jednym ze skontrolowanych POZ stwierdzono zaledwie 17% poziom wyszczepienia.

GIS nie zapewnił należytego nadzoru instancyjnego nad organami PIS w zakresie realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych, a PSSE, mimo posiadania informacji o osobach uchylających się od nich, nie podejmowały kroków administracyjnych w celu wyegzekwowania szczepień. Nadzór GIS ograniczał się do zbierania i gromadzenia danych ze sprawozdań PSSE, bez ich analizy i wyciągania wniosków. Mimo licznych informacji o niskim poziomie egzekwowania szczepień, GIS nie podejmował działań dyscyplinujących wobec podległych jednostek

– ustalili kontrolerzy.

W wyniku kontroli stwierdzono, że „dokumenty były niekompletne, wypełniane w niejednolity sposób, zawierały błędy formalne, merytoryczne i rachunkowe, w dodatku przekazywano je po upływie wyznaczonych terminów i w sposób niezgodny z wymogami”.

Np. placówki POZ nie przesyłały do PSSE sprawozdań, a te nie egzekwowały tego. PSSE i POZ niespójnie raportowały dane o osobach uchylających się od szczepień. Tylko 4 POZ prawidłowo sporządzały raporty zgodnie z rozporządzeniem, a pozostałe 16 robiło to nierzetelnie. W trakcie kontroli NIK ujawniono 469 niezaszczepionych dzieci, których dane nie zostały przekazane do PSSE przez 8 placówek POZ. Stwierdzono znaczny wzrost liczby osób uchylających się od szczepień – przekazuje NIK. Tylko 2 z 10 skontrolowanych PSSE rzetelnie sprawdzały poprawność i kompletność raportów z POZ. Pozostałe stacje przyjmowały je bez dokładnej weryfikacji. Zdaniem NIK, raporty opracowywane przez PSSE nie dawały wiarygodnego obrazu stanu zaszczepienia populacji w Polsce. – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB, opierając się na danych Państwowej Inspekcji Sanitarnej, publikował coroczne raporty o stanie zaszczepienia przeciw chorobom zakaźnym w biuletynie „Szczepienia Ochronne w Polsce”. Dane z tak przygotowanych raportów wykorzystywał minister zdrowia przy przekazywaniu informacji o stanie zaszczepienia w Polsce instytucjom krajowym i zagranicznym

 – czytamy.

Tylko 1 z 10 PSSE skutecznie realizowała ustawowe zadanie i podejmowała działania, by wyegzekwować obowiązek szczepień dzieci i młodzieży, pozostałe wykonały je częściowo lub wcale. 

Zdaniem NIK, w latach 2021–2023 GIS i PSSE prowadziły także ograniczone działania edukacyjne w zakresie promocji szczepień, tłumacząc to trudnościami wynikającymi z pandemii COVID-19. Zdaniem NIK, kampanie informacyjne były niewystarczające, a brak systematycznych działań pogłębił problem narastającej nieufności wobec szczepień. 

Rekomendacje NIK

NIK wskazuje, że niezbędne są pilne działania systemowe, w tym usprawnienie nadzoru, wdrożenie efektywnych kampanii edukacyjnych oraz cyfryzacja dokumentacji szczepień. Bez tych zmian wzrost liczby odmów szczepień może prowadzić do powrotu groźnych chorób zakaźnych. Na podstawie przeprowadzonej kontroli, NIK sformułowała zalecenia dla ministra zdrowia, GIS, PSSE i POZ.