Użądlenia i ukąszenia przez owady – jak skutecznie walczyć ze świądem?

Świąd skóry to subiektywne, nieprzyjemne odczucie, które wyzwala przymus drapania. W kontekście ukąszeń owadów jest to jeden z najczęstszych i najbardziej dokuczliwych objawów, mogący prowadzić do powstawania przeczosów, nadżerek, wtórnych infekcji bakteryjnych czy przewlekłych zmian skórnych. Dlatego też szybkie i skuteczne łagodzenie świądu stanowi kluczowy element postępowania terapeutycznego – zarówno dla poprawy komfortu pacjenta, jak i dla zapobiegania komplikacjom dermatologicznym.

Poradnik

Świąd

Sprawdź

Patogeneza świądu

Ukąszenie owada może zainicjować odczucie świądu poprzez kontakt skóry z substancjami drażniącymi pochodzącymi ze śliny owada. W efekcie dochodzi do uruchomienia miejscowej reakcji zapalnej, w której uczestniczą komórki układu odpornościowego, takie jak mastocyty, limfocyty, czy komórki Langerhansa. Wydzielają one mediatory stanu zapalnego – m.in. histaminę, cytokiny i neuropeptydy – które pobudzają zakończenia nerwowe zlokalizowane w naskórku. Te zakończenia, zwane pruriceptorami, są szczególnie liczne w obrębie granicy skórno-naskórkowej.

Dodatkowo, w wyniku działania enzymów takich jak tryptaza, aktywowane zostają specjalne receptory (PARs) nasilające świąd. Powstały sygnał nerwowy jest następnie przekazywany przez włókna nerwowe typu C oraz A-δ, które odpowiadają za przewodzenie wrażeń świądowych do ośrodkowego układu nerwowego.

Ukąszenie przez owada – wywiad i badanie przedmiotowe

W diagnostyce świądu spowodowanego ukąszeniem owadów kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad lekarski, który może pomóc w określeniu przyczyny dolegliwości. Szczególną uwagę należy zwrócić na czas i okoliczności pojawienia się objawów, kontakt z otoczeniem (np. przebywanie w lesie, na działce, w ogrodzie), a także możliwość wcześniejszych reakcji po ukąszeniach. Należy zapytać o obecność podobnych objawów u innych domowników lub współlokatorów.

Ważna jest również ocena nasilenia świądu, którą można przeprowadzić za pomocą skal numerycznych (np. NRS) lub skal analogowych (VAS), co ułatwia dalsze monitorowanie skuteczności leczenia.

W badaniu przedmiotowym należy zwrócić uwagę na morfologię zmian skórnych, ich rozmieszczenie i liczbę. W przypadku ukąszeń owadów najczęściej obserwuje się zmiany wieloogniskowe, zwykle zlokalizowane na odsłoniętych częściach ciała, takich jak kończyny, szyja, tułów czy plecy. Typowo występują grudki, pęcherzyki, rumień, często z wtórnymi nadżerkami lub strupami.

Leczenie świądu

Farmakoterapia

Postępowanie terapeutyczne w świądzie wywołanym ukąszeniami owadów, zwłaszcza komarów, obejmuje zarówno działania objawowe, jak i profilaktyczne:

Leczenie miejscowe

• Leki przeciwhistaminowe w żelu (np. dimetinden) – działają szybko, łagodząc świąd i zaczerwienienie. Żel należy stosować 2–4 razy dziennie, aplikując cienką warstwę na zmienione chorobowo miejsca. Po aplikacji należy unikać ekspozycji tych obszarów na słońce.
• Miejscowe glikokortykosteroidy (np. hydrokortyzon) – wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i przeciwświądowe. Zalecana aplikacja 2–3 razy na dobę, w cienka warstwa na skórę objętą zmianami.
• Krotamiton – wykazuje nie tylko działanie przeciwpasożytnicze (w leczeniu świerzbu), ale również przeciwświądowe, co czyni go użytecznym przy nasilonym i utrzymującym się świądzie różnego pochodzenia.
• Preparaty chłodzące (np. mentol, kamfora) lub zimne okłady – rekomendowane zwłaszcza w początkowej fazie reakcji; łagodzą obrzęk, pieczenie i świąd.
• Emolienty – stosowane pomocniczo w celu regeneracji bariery naskórkowej oraz złagodzenia podrażnień skóry.

Leczenie ogólne

• Doustne leki przeciwhistaminowe drugiej i trzeciej generacji (np. lewocetyryzyna 5 mg, cetyryzyna 10 mg, rupatadyna 10 mg) wykazały w badaniach wysoką skuteczność w redukcji wielkości bąbli i nasilenia świądu, zwłaszcza u pacjentów z reakcjami nadwrażliwości (>5 mm). Cetyryzyna była najskuteczniejsza w łagodzeniu świądu, choć częściej powodowała senność.
• W przypadkach nasilonych reakcji miejscowych lub objawów ogólnych można rozważyć krótkoterminowe podanie glikokortykosteroidów doustnych.

Metody niefarmakologiczne

• Przenośny aplikator ciepła (mobilne urządzenie cieplne) przeznaczony do łagodzenia objawów po ukąszeniach komarów działa poprzez aktywację nocyceptorów (maskowanie świądu), zmniejszenie uwalniania histaminy oraz desensytyzację receptorów TRPV1, które odpowiadają za przewodzenie bodźców świądowych. Zgodnie z badaniem Wilhelm i wsp., efekt przeciwświądowy pojawia się już po 1 minucie, a po 30 minutach obserwuje się redukcję objawów nawet o 83% (wg skali VAS). Ponad 50% pacjentów zgłosiło całkowite ustąpienie świądu. Urządzenie może być stosowane u osób: bez aktywnych zmian skórnych, bez nadwrażliwości na ukąszenia owadów, niebędących w ciąży oraz niewymagających leczenia immunosupresyjnego lub przeciwhistaminowego.

Profilaktyka

Aby ograniczyć ryzyko ukąszeń owadów, pacjentowi należy zalecić działania prewencyjne, takie jak:

1. Unikanie sytuacji sprzyjających kontaktowi z owadami, w szczególności spożywania posiłków na zewnątrz.
2. Dobór odpowiedniego ubioru – zalecane jest noszenie odzieży zakrywającej kończyny, rezygnacja z ubrań w intensywnych barwach oraz z kosmetyków o silnym zapachu, które mogą działać jako atraktanty.
3. W przypadku uporczywej obecności owadów w otoczeniu, zwłaszcza w miejscach zamieszkania czy placówkach użyteczności publicznej, warto rozważyć skorzystanie z usług wyspecjalizowanych firm dezynsekcyjnych.
4. Ochrona pomieszczeń mieszkalnych przed owadami poprzez montaż siatek zabezpieczających w oknach i drzwiach.
5. Stosowanie repelentów zawierających np. DEET, ikarydynę lub IR3535, mimo że ich skuteczność wobec owadów błonkoskrzydłych (np. os, pszczół) jest ograniczona – mogą one istotnie zmniejszyć ryzyko ukąszeń przez komary i inne owady gryzące.

U pacjentów z potwierdzoną alergią na jad owadów należy zalecić stałe noszenie zestawu przeciwwstrząsowego oraz przeprowadzić edukację dotyczącą jego użycia. Ponadto, wskazane jest skierowanie pacjenta do poradni alergologicznej celem oceny kwalifikacji do immunoterapii swoistej (odczulania).