Ochrona przed ukąszeniem kleszcza – jakie rady przekazać pacjentom?

Ukąszenia kleszczy stanowią istotny problem zdrowia publicznego z uwagi na ryzyko zakażenia groźnymi patogenami, takimi jak krętki Borrelia burgdorferi wywołujące boreliozę czy wirusy kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). 

Warto wiedzieć, że na epidemiologię chorób odkleszczowych istotny wpływ mają zmiany klimatu. Wzrost globalnych temperatur oraz zmiany wilgotności powietrza sprawiają, że zasięg występowania kleszczy ulega rozszerzeniu. W Europie obecne są już pochodzące z Afryki osobniki Amblyomma czy Hyalomma, które mogą przenosić inne patogeny. Co więcej, wydłuża się okres aktywności kleszczy. Oznacza to, że pacjenci mogą być narażeni na ukąszenia nie tylko wiosną i latem, ale również w cieplejszych miesiącach jesienno-zimowych. 

Środki ochrony osobistej

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania ukąszeniom kleszczy jest stosowanie środków ochrony osobistej. Pacjentom warto doradzić:

• noszenie ubrań zakrywających jak największą powierzchnię ciała: długich spodni, długich rękawów, obuwia zakrywającego stopy oraz czapek lub kapeluszy;
• wybór odzieży w jasnych kolorach, które ułatwią szybkie dostrzeżenie kleszczy;
• stosowanie repelentów zawierających: DEET (N,N-Dietylo-m-toluamid) w stężeniu od 20% do 30% lub ikarydynę (pikarydynę) w stężeniu minimum 20% (należy pamiętać, aby preparaty stosować zgodnie z zaleceniami producenta);
• impregnację odzieży za pomocą permetryny, szczególnie przed planowanymi aktywnościami w miejscach wysokiego ryzyka, np. lasach czy na terenach trawiastych.

Ograniczenie ekspozycji na kleszcze

Unikanie miejsc o zwiększonym ryzyku ekspozycji na kleszcze stanowi kolejną kluczową strategię profilaktyczną. Kleszcze preferują środowiska wilgotne, cieniste i bogate w roślinność, zwłaszcza wysokie trawy oraz niskie zarośla. Pacjentom należy rekomendować unikanie takich miejsc i korzystanie z oznaczonych, szerokich ścieżek podczas spacerów czy innych aktywności terenowych. Podczas biwaków czy pikników najlepiej wybierać miejsca nasłonecznione, pozbawione wysokiej trawy lub krzewów. 

Osoby posiadające ogrody powinny regularnie kosić trawę, usuwać nagromadzoną ściółkę i unikać pozostawiania stert drewna w wilgotnych miejscach, co sprzyja rozmnażaniu się kleszczy.

Ukąszenie kleszcza – postępowanie

Kluczowym elementem ochrony jest dokładne sprawdzanie całego ciała po powrocie z terenów zagrożonych obecnością kleszczy. Należy szczególną uwagę zwrócić na trudno dostępne okolice takie jak: 

• pachwiny, 
• pachy, 
• okolice uszu,
• szyję, 
• zgięcia stawowe, 
• skórę głowy. 

Równie ważne jest regularne sprawdzanie zwierząt domowych, które często przenoszą kleszcze do mieszkań. Ponadto, warto prać i suszyć ubrania w wysokiej temperaturze, ponieważ kleszcze nie przeżywają długotrwałego kontaktu z gorącym, suchym powietrzem.

Pacjenci powinni być również edukowani w zakresie prawidłowego usuwania kleszcza. Zaleca się stosowanie pincety lub specjalnych urządzeń do usuwania kleszczy, które umożliwiają uchwycenie pajęczaka jak najbliżej skóry i wyciągnięcie go jednym pewnym ruchem prostopadłym do powierzchni ciała. 

Po usunięciu kleszcza miejsce ukąszenia należy dokładnie zdezynfekować i monitorować, czy nie występują objawy sugerujące zakażenie. Obserwacja skóry pod kątem wystąpienia rumienia wędrującego powinna trwać 30 dni. 

Poradnik

Rumień wędrujący

Sprawdź

Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Istotnym elementem profilaktyki chorób odkleszczowych są szczepienia ochronne. Chociaż nie istnieje szczepienie przeciwko boreliozie, pacjenci powinni być informowani o dostępności skutecznej szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM). Zaleca się ją szczególnie osobom zamieszkującym rejony endemiczne oraz tym, które regularnie przebywają na terenach zielonych (pracownicy leśni, rolnicy, osoby aktywne turystycznie). 

Osobom niezdecydowanym warto przypomnieć, że kleszczowe zapalenie mózgu to ostra infekcja wirusowa, która może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych. Okres inkubacji choroby wynosi od 7 do 14 dni, a początkowe objawy przypominają grypę lub mogą nie występować. U części pacjentów dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, prowadząc do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu lub zapalenia rdzenia kręgowego. Powikłania neurologiczne występują u 35%–58% chorych, a śmiertelność wynosi około 1%.

Podstawowy schemat szczepienia obejmuje trzy dawki: 

• pierwszą dawkę w dniu “0”, 
• drugą podawaną po 1–3 miesiącach,
• trzecią po 5–12 miesiącach od drugiej dawki. 

Dawkę przypominającą należy podawać co 3–5 lat, zależnie od wieku i rodzaju stosowanej szczepionki. Trzy dawki szczepionki zapewniają skuteczność powyżej 95%. Już po podaniu pierwszej dawki większość (>90%) szczepionych osób wytwarza odporność.

Podsumowanie

Edukacja pacjentów na temat zapobiegania oraz postępowania po ukąszeniu kleszcza stanowi istotny element profilaktyki chorób odkleszczowych. Podkreślenie konieczności stosowania różnych środków ochrony – od repelentów i odpowiedniej odzieży, po szczepienia ochronne i kontrolę ciała po pobycie na terenach zielonych, może znacząco zmniejszyć częstość zachorowań i powikłań związanych z zakażeniami przenoszonymi przez kleszcze.