Chikungunya w Europie – czy warto brać ją pod uwagę w diagnostyce różnicowej?

Zmiany klimatu sprawiają, że choroby dotychczas uważane za tropikalne pojawiają się również w naszej szerokości geograficznej. Przykładem może być chikungunya, której stopniowe rozprzestrzenianie się zaobserwowano również w Europie po przywiezieniu wirusa przez podróżnych.

Epidemiologia Chikungunya

Chikungunya to choroba wywoływana przez wirusa chikungunya (CHIKV), należącego do rodzaju Alphavirus, rodziny Togaviridae. Po raz pierwszy zidentyfikowana w Tanzanii w 1952 roku, zyskała globalne znaczenie epidemiologiczne w XXI w. z uwagi na szybkość rozprzestrzeniania się i zdolność do wywoływania ognisk epidemicznych na nowych obszarach geograficznych. Wirus przenoszony jest głównie przez komary z rodzaju Aedes, które są aktywne w ciągu dnia i szeroko rozpowszechnione zarówno w klimacie tropikalnym, jak i subtropikalnym.

Według Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC), w 2022 roku aż 26 krajów UE/EEA zgłosiło łącznie 64 przypadki CHIKV, głównie importowane, bez potwierdzonej transmisji lokalnej w Europie kontynentalnej. ECDC zwraca uwagę na konkretne regiony europejskie, gdzie Aedes albopictus jest już dobrze zakorzeniony – zwłaszcza południowa i środkowa Europa – i gdzie w sprzyjających warunkach klimatycznych, zwłaszcza w okresie letnim, mogą wystąpić ogniska wirusa po przywiezieniu przypadku przez podróżującego.

Aktualne dane ECDC (stan na maj 2025 r.) wskazują na utrzymującą się wysoką aktywność CHIKV w tropikalnych rejonach Afryki (np. Reunion, Mayotte) oraz Azji Południowo-Wschodniej i Ameryce Łacińskiej. Przemieszczanie się ludności oraz globalizacja podróży sprzyjają importowi przypadków do Europy i zwiększają ryzyko lokalnych ognisk, szczególnie w sezonie letnim.

Patofizjologia i obraz kliniczny gorączki chikungunya

Po zakażeniu drogą wektora, wirus replikuje się lokalnie w skórze, następnie rozprzestrzenia się drogą krwiopochodną do narządów układu siateczkowo-śródbłonkowego, stawów, mięśni i tkanek łącznych. Procesy immunologiczne i zapalne wywoływane przez replikację wirusa odpowiadają za charakterystyczne objawy kliniczne, w szczególności silne bóle stawowe i przewlekłe zapalenie stawów. Obraz kliniczny zakażenia CHIKV cechuje się:

• nagłym początkiem wysokiej gorączki – zwykle >38,5 °C;
• intensywnymi bólami stawowymi i mięśniowymi – które mają charakter symetryczny i dotyczą najczęściej stawów obwodowych, w tym nadgarstków, kolan, skokowych i palców.

Objawy te mogą utrzymywać się tygodniami lub miesiącami, a w niektórych przypadkach przechodzić w formę przewlekłą, imitującą reumatoidalne zapalenie stawów. 

Dodatkowymi objawami mogą być:

• wysypka plamisto-grudkowa, 
• ból głowy, 
• światłowstręt, 
• zapalenie spojówek, 
• zmęczenie,
• objawy żołądkowo-jelitowe, takie jak nudności i wymioty.

Chociaż w większości przypadków przebieg choroby jest samoograniczający, możliwe są również powikłania, szczególnie u osób starszych, noworodków i pacjentów z chorobami współistniejącymi. Do najpoważniejszych należą:

• neurologiczne – zapalenie mózgu, zapalenie rdzenia, zespół Guillaina–Barrégo;
• kardiologiczne – zapalenie mięśnia sercowego, arytmie.

Śmiertelność związana z chikungunya jest niska, ale niezerowa – najczęściej wynika z niewydolności narządowej w przebiegu ciężkich postaci choroby.

Gorączkę chikungunya należy różnicować m.in. z:

• chorobami o podobnej transmisji (przez komary Aedes) i zbliżonym obrazie klinicznym – dengą, zika;
• innymi chorobami wirusowymi i pasożytniczymi – gorączkami krwotocznymi (Ebola, Lassa), malarią, leptospirozą;
• chorobami autoimmunologicznymi i reumatologicznymi – toczniem rumieniowatym układowym (SLE), reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS);
• infekcjami bakteryjnymi przebiegającymi z zapaleniem stawów – gorączką reumatyczną, septycznym zapaleniem stawów;
• w zależności od obrazu klinicznego – COVID-19, grypą, mononukleozą zakaźną, infekcjami enterowirusowymi, różyczką, odrą, parwowirusem B19. 

U kogo podejrzewać zakażenie CHIKV?

Zakażenie wirusem chikungunya (CHIKV) należy podejrzewać u każdego pacjenta z ostrym początkiem gorączki (zwykle powyżej 38,5 °C), któremu towarzyszą bóle stawów – zwłaszcza o charakterze symetrycznym i zajmujące stawy obwodowe – w kontekście dodatniego wywiadu epidemiologicznego. Kluczowym czynnikiem wskazującym na ryzyko zakażenia jest niedawna podróż do regionu endemicznego lub objętego ogniskiem epidemii, obejmującego tropikalne i subtropikalne obszary Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej, Karaibów, a także terytoria zamorskie Unii Europejskiej (np. Reunion, Mayotte).

W Europie podejrzenie CHIKV powinno być rozważane w sezonie letnim również u osób, które nie podróżowały, ale mieszkają lub przebywały na obszarach zasiedlonych przez Aedes albopictus, szczególnie we Włoszech, Francji, Hiszpanii czy Grecji. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy u pacjenta pojawiły się objawy grypopodobne z wysypką i bólem stawów, a wykluczono inne częste przyczyny zakażeń, w tym grypę, COVID-19 czy dengę.

Zakażenie należy również podejrzewać:

• u powracających podróżnych z gorączką i objawami stawowymi, niezależnie od długości pobytu za granicą;
• u pracowników laboratoriów diagnostycznych narażonych na kontakt z materiałem zakaźnym;
• u dzieci i osób starszych, u których przebieg kliniczny może być nietypowy lub cięższy;
• u kobiet w ciąży, z uwagi na ryzyko transmisji pionowej (w szczególności w okresie okołoporodowym);
• u osób z przewlekłymi chorobami reumatologicznymi, u których możliwe jest zaostrzenie objawów w przebiegu infekcji.

Wstępne podejrzenie kliniczne powinno skłonić do ukierunkowanej diagnostyki, zwłaszcza w ciągu pierwszych dni od wystąpienia objawów, kiedy wiremia jest najwyższa. Wczesne rozpoznanie ma znaczenie nie tylko dla leczenia objawowego, lecz także dla ograniczenia ryzyka transmisji przez komary w przypadku przebywania chorego na obszarze endemicznym lub wektorowym.

Jak postępować w przypadku podejrzenia gorączki chikungunya?

W przypadku podejrzenia zakażenia wirusem chikungunya (CHIKV), postępowanie powinno obejmować zarówno działania diagnostyczne, jak i terapeutyczne oraz prewencyjne. Kluczowym krokiem jest dokładna ocena wywiadu epidemiologicznego (miejsce pobytu w ostatnich 2 tygodniach) oraz obraz kliniczny.

W diagnostyce laboratoryjnej rekomenduje się wykonanie:

• RT-PCR w pierwszych dniach choroby (zwykle do 7. dnia) w celu wykrycia RNA wirusa;
• testów serologicznych (IgM i IgG) w przypadku późniejszego zgłoszenia pacjenta (po >5–7 dniach od początku objawów), co pozwala potwierdzić infekcję lub przebyte zakażenie.

Zaleca się również izolację pacjenta w okresie wiremii (pierwsze 5–7 dni choroby) w celu ograniczenia ryzyka przeniesienia wirusa przez komary – szczególnie jeśli pacjent przebywa w regionie, gdzie występują wektory Aedes. Dodatkowo należy wdrożyć środki zapobiegawcze przeciwko ukąszeniom komarów (stosowanie repelentów, moskitier, odzieży ochronnej).

W przypadku stwierdzenia lub potwierdzenia przypadku CHIKV obowiązuje zgłoszenie do lokalnych służb sanitarno-epidemiologicznych, zgodnie z krajowymi procedurami nadzoru epidemiologicznego. W sytuacjach szczególnych (np. przypadki importowane na obszar endemiczny dla wektorów) niezbędna może być również interwencja w zakresie kontroli populacji komarów.

Leczenie – jak postępować po rozpoznaniu?

Po potwierdzeniu zakażenia leczenie ma charakter wyłącznie objawowy, ponieważ nie istnieje swoista terapia przeciwwirusowa zatwierdzona do stosowania w tej jednostce chorobowej. U większości pacjentów choroba przebiega łagodnie lub umiarkowanie, z tendencją do samoograniczania się w ciągu 7–10 dni, jednak u części chorych – zwłaszcza w podeszłym wieku lub z chorobami współistniejącymi – możliwe są powikłania oraz długotrwałe objawy reumatologiczne.

Postępowanie terapeutyczne obejmuje:

• leczenie przeciwgorączkowe i przeciwbólowe – stosowanie paracetamolu jako leku pierwszego rzutu. W przypadku silnych bólów stawowych i po wykluczeniu zakażenia wirusem denga, możliwe jest ostrożne włączenie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), takich jak ibuprofen lub naproksen;
• unikanie ASA oraz innych leków o działaniu przeciwpłytkowym we wczesnej fazie choroby – szczególnie do czasu wykluczenia dengi – z uwagi na ryzyko powikłań krwotocznych;
• nawadnianie i odpoczynek – pacjenci powinni być odpowiednio nawodnieni, a w razie osłabienia lub odwodnienia – objęci opieką ambulatoryjną lub szpitalną. Zalecany jest odpoczynek fizyczny, zwłaszcza w fazie ostrej choroby;
• leczenie objawów przewlekłych – u pacjentów z przedłużającym się bólem stawowym (utrzymującym się powyżej 2–3 miesięcy), rozważa się krótkotrwałe stosowanie NLPZ oraz konsultację reumatologiczną;
• obserwacja pacjentów z grup ryzyka – noworodki, osoby starsze, kobiety w ciąży oraz osoby z chorobami układu sercowo-naczyniowego, nerwowego lub immunosupresją wymagają szczególnej uwagi z uwagi na możliwość cięższego przebiegu lub powikłań.

Choć większość chorych powraca do pełnej sprawności, u części pacjentów – zwłaszcza osób w podeszłym wieku – objawy stawowe mogą się utrzymywać przez wiele miesięcy, wpływając negatywnie na jakość życia. W takich przypadkach kluczowe znaczenie ma rehabilitacja ruchowa, edukacja pacjenta oraz leczenie wspomagające dostosowane do obrazu klinicznego.

Szczepienie przeciwko CHIKV

Pomimo braku swoistego leczenia zakażenia wirusem chikungunya, w ostatnich latach opracowano szczepionki profilaktyczne, które stanowią istotne narzędzie w ochronie osób narażonych na zachorowanie. W 2023 roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) zatwierdziła pierwszą szczepionkę przeciwko CHIKV zawierającą atenuowany, żywy wirus. Preparat ten jest przeznaczony do stosowania u osób dorosłych (≥18 lat), szczególnie u podróżnych wybierających się do regionów endemicznych oraz personelu laboratoryjnego narażonego na kontakt z wirusem.

W 2024 roku Komitet Doradczy ds. Szczepień Ochronnych przy CDC (ACIP) sformułował rekomendacje dotyczące szczepień przeciwko CHIKV. Zalecają one rozważenie szczepienia u osób z dużym ryzykiem ekspozycji, w tym:

• podróżujących do rejonów o znanej transmisji wirusa,
• pracowników laboratoriów pracujących z żywym wirusem CHIKV,
• personelu wojskowego i misjonarzy działających w krajach tropikalnych.

Warto podkreślić, że w czerwcu 2025 r. FDA oraz EMA ograniczyły stosowanie preparatu u osób powyżej 60–65 r.ż. ze względu na zgłaszane działania niepożądane, w tym zdarzenia neurologiczne (m.in. zapalenie mózgu) i kardiologiczne (zaburzenia rytmu, zapalenie mięśnia sercowego). Dlatego decyzja o szczepieniu w tej grupie wiekowej powinna być podejmowana indywidualnie, po analizie ryzyka i korzyści.

Równolegle opracowano również drugą szczepionkę, opartą na technologii cząstek wirusopodobnych (VLP), która nie zawiera materiału genetycznego wirusa, co czyni ją bezpieczniejszą dla osób z obniżoną odpornością, kobiet w ciąży i osób starszych. Preparat uzyskał pozytywną opinię Europejskiej Agencji Leków (EMA) w 2025 roku i jest zalecany jako preferowana opcja szczepienia w populacjach wrażliwych.

Aktualnie szczepienia przeciwko chikungunya nie są rutynowo zalecane w populacji ogólnej, lecz mogą odgrywać istotną rolę w ochronie wybranych grup ryzyka. W kontekście zmieniającej się sytuacji epidemiologicznej i możliwej transmisji wirusa w Europie, wdrożenie szczepień jako elementu strategii prewencji może zyskać na znaczeniu w najbliższych latach.