Aktywność fizyczna w trakcie i po leczeniu onkologicznym – co mówią badania?

Aktywność fizyczna jest dziś uznawana za nieodłączny element opieki wspierającej w onkologii. Odpowiednio dobrany wysiłek zmniejsza zmęczenie, poprawia sprawność i jakość życia, a po zakończonym leczeniu wspiera powrót do codziennych ról. Kluczowe jest indywidualne dopasowanie programu ćwiczeń – do rodzaju nowotworu, etapu terapii i możliwości pacjenta – oraz łączenie wysiłku aerobowego z treningiem siłowym w bezpiecznych ramach.

Dlaczego ruch w chorobie nowotworowej ma tak duże znaczenie?

Jeszcze niedawno pacjentom w trakcie terapii onkologicznej zalecano przede wszystkim odpoczynek. Dziś wiemy, że umiarkowana, regularna aktywność nie tylko nie obciąża organizmu, ale realnie łagodzi skutki uboczne leczenia – zmniejsza nasilenie zmęczenia, poprawia tolerancję wysiłku, stabilizuje nastrój i wspiera funkcje poznawcze. Mechanizmy stojące za tym efektem są wielowymiarowe: od korzystnych zmian metabolicznych i przeciwzapalnych, przez poprawę regulacji odporności, aż po lepszą kontrolę masy ciała. W badaniach interwencyjnych nie odnotowano poważnych powikłań, a jedynie sporadyczne, łagodne dolegliwości mięśniowo-szkieletowe lub przemijające nasilenie zmęczenia.

Jak “dawkować” aktywność – zasady FITT w onkologii

Podstawą planowania ćwiczeń jest prosty schemat FITT (frequency, intensity, time, type), który pozwala ująć aktywność w konkretne, klinicznie użyteczne ramy. Rekomenduje się, aby pacjenci wykonywali 150–300 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo lub 75–150 minut o większej intensywności. Do tego należy dodać minimum dwa dni treningu oporowego, obejmującego duże grupy mięśniowe. Warto pamiętać, że nawet niższe, ale regularne dawki ruchu przynoszą wyraźne korzyści – szczególnie u chorych osłabionych leczeniem.

Najlepsze efekty daje połączenie aktywności aerobowej z siłową: marsz, rower czy pływanie wspierają wydolność, a ćwiczenia oporowe pomagają utrzymać masę mięśniową i gęstość kości. Taki model można stopniowo modyfikować w zależności od etapu leczenia i tolerancji pacjenta, budując bezpieczną, przewidywalną ścieżkę rehabilitacji.

Aktywność w trakcie leczenia – realne korzyści dla pacjenta

W czasie chemioterapii czy radioterapii organizm mierzy się z ogromnym obciążeniem, a powikłania potrafią skutecznie ograniczać codzienne funkcjonowanie. Regularny, umiarkowany wysiłek okazuje się w tym okresie jednym z najskuteczniejszych narzędzi wspierających pacjenta. Ćwiczenia zmniejszają nasilenie przewlekłego zmęczenia, poprawiają apetyt, stabilizują nastrój i ograniczają spadek masy mięśniowej. Pacjenci, którzy pozostają aktywni, lepiej znoszą kolejne cykle terapii i szybciej odzyskują sprawność pomiędzy kolejnymi etapami leczenia.

Dodatkowym atutem jest fakt, że ruch w tym okresie wzmacnia poczucie kontroli nad własnym ciałem, co ma ogromne znaczenie psychologiczne – pozwala pacjentowi przejść przez leczenie w sposób bardziej świadomy i mniej pasywny. To właśnie dzięki temu coraz częściej aktywność fizyczna jest traktowana jako element terapii, a nie tylko „dodatek” do niej.

Po zakończeniu leczenia – inwestycja w długofalowe zdrowie

Okres rekonwalescencji to moment, w którym aktywność fizyczna zyskuje zupełnie nowy wymiar. Regularny wysiłek pomaga szybciej odbudować wydolność krążeniowo-oddechową i siłę mięśniową, a także przeciwdziała spadkowi gęstości kości i zaburzeniom metabolicznym. Najmocniejsze dowody dotyczą pacjentek z rakiem piersi i chorych na raka jelita grubego – w tych grupach aktywność po zakończonym leczeniu łączy się z mniejszym ryzykiem nawrotu i dłuższym przeżyciem całkowitym.

Ruch w tym etapie to także najprostszy sposób na poprawę jakości życia – pacjenci częściej wracają do aktywności społecznych, zawodowych i rodzinnych, a lepsza sprawność fizyczna przekłada się na większą samodzielność. Oznacza to, że zalecenie „proszę się ruszać” powinno być traktowane tak samo poważnie, jak rekomendacja farmakoterapii wspomagającej czy kontrolnych badań obrazowych.

Bezpieczeństwo i przeciwwskazania – kiedy aktywność wymaga ostrożności

Ćwiczenia fizyczne w onkologii są generalnie bezpieczne, jednak wymagają świadomego planowania. Najważniejsze to rozpocząć od niskiej lub umiarkowanej intensywności, stopniowo zwiększając obciążenia. Testy wysiłkowe nie są konieczne u każdego pacjenta – wystarczy ocena kliniczna i wywiad dotyczący tolerancji wysiłku.

Istnieją jednak sytuacje, w których aktywność wymaga szczególnej modyfikacji. Dotyczy to pacjentów z obrzękiem chłonnym, neuropatią czuciową po chemioterapii, znaczną anemią, zwiększonym ryzykiem złamań czy obecnością stomii. W takich przypadkach program należy dopasować indywidualnie, jasno określając momenty, w których należy przerwać wysiłek (np. zawroty głowy, ból w klatce piersiowej, duszność).

W praktyce klinicznej nie obserwuje się poważnych powikłań związanych z ćwiczeniami – dominują drobne dolegliwości mięśniowo-szkieletowe, które zwykle ustępują po adaptacji organizmu. To sprawia, że przy zachowaniu zasad bezpieczeństwa ruch może być wdrażany u większości chorych, także w trakcie leczenia.

Jakie formy ruchu sprawdzają się najlepiej?

Najwięcej korzyści przynosi połączenie treningu aerobowego i siłowego. Proste aktywności, takie jak szybki marsz, jazda na rowerze czy pływanie, wspierają wydolność krążeniowo-oddechową, a ćwiczenia oporowe pomagają utrzymać masę mięśniową i gęstość kości. Warto zachęcać pacjentów do minimum dwóch sesji treningu siłowego tygodniowo, obejmujących duże grupy mięśniowe.

Ćwiczenia uzupełniające, takie jak joga, pilates czy trening równoważny, mogą dodatkowo wspierać elastyczność, koordynację i równowagę – co jest szczególnie ważne u pacjentów z neuropatią czuciową czy po leczeniu obciążającym układ mięśniowo-szkieletowy. Kluczem jest regularność i dostosowanie obciążeń do możliwości chorego – nawet krótsze, codzienne sesje potrafią przynieść istotne klinicznie efekty, jeśli są wykonywane systematycznie.

Aktywność w opiece paliatywnej i u pacjentów starszych

W zaawansowanej chorobie nowotworowej czy w wieku podeszłym celem ćwiczeń nie jest już poprawa wyników odległych, ale utrzymanie możliwie najlepszej funkcji i samodzielności. Nawet krótkie, łagodne formy ruchu – ćwiczenia oddechowe, spacery, lekkie ćwiczenia oporowe – mogą zmniejszać nasilenie bólu, poprawiać jakość snu i wspierać równowagę. Dzięki temu pacjenci dłużej zachowują niezależność, a ich komfort życia wyraźnie się zwiększa.

Co istotne, badania pokazują, że interwencje ruchowe są wykonalne i bezpieczne także w tej populacji, o ile dostosuje się je do ograniczeń wynikających ze stanu klinicznego, np. obecności przerzutów kostnych czy wyniszczenia. W praktyce nawet niewielka dawka aktywności, wdrożona w ramach codziennej rutyny, staje się cennym elementem wsparcia w opiece paliatywnej i geriatrycznej.

Ruch i żywienie – duet o największej skuteczności

Aktywność fizyczna zyskuje pełnię efektu wtedy, gdy idzie w parze z odpowiednią interwencją żywieniową. Utrzymanie lub odbudowa masy mięśniowej wymaga nie tylko treningu oporowego, ale też odpowiedniej podaży białka – 1,2–1,5 g/kg m.c./dobę, najlepiej rozłożonej równomiernie w ciągu dnia. Szczególnie u pacjentów starszych i w okresie rekonwalescencji korzystne jest łączenie ćwiczeń z posiłkiem zawierającym białko i węglowodany.

Warto promować model diety śródziemnomorskiej, bogatej w tłuszcze nienasycone i produkty roślinne, które wspierają gospodarkę metaboliczną i ograniczają przewlekły stan zapalny. Suplementacja powinna być celowana – wyłącznie przy udokumentowanych niedoborach. Diety alternatywne, takie jak ketogeniczna, nie wykazują udokumentowanej skuteczności w poprawie wyników onkologicznych i nie powinny być stosowane rutynowo.

Dzięki synergii ruchu i odpowiedniego żywienia pacjent nie tylko zyskuje większą sprawność, ale też lepiej toleruje leczenie i szybciej wraca do codziennych aktywności.

Jak wdrożyć zalecenia w praktyce klinicznej?

Największym wyzwaniem pozostaje przekłucie zaleceń w codzienność pacjenta. Sama świadomość korzyści z ruchu to za mało – potrzebna jest struktura. Warto uwzględniać temat aktywności podczas rutynowych wizyt, traktując go tak samo poważnie, jak farmakoterapię czy kontrolne badania obrazowe. Pomocne są proste narzędzia oceny wyjściowej (np. 6-minutowy test marszowy, dynamometria, skale zmęczenia), które pozwalają mierzyć postępy i motywują chorego.

Kluczowe znaczenie ma współpraca interdyscyplinarna: lekarz onkolog, fizjoterapeuta, dietetyk kliniczny i pielęgniarka wspólnie mogą stworzyć pacjentowi indywidualną ścieżkę rehabilitacji. Nadzór zwiększa skuteczność i ułatwia utrzymanie regularności, ale nawet programy domowe – dobrze opisane i monitorowane – przynoszą wymierne efekty. Dla wielu chorych taka ścieżka to pierwszy krok do odzyskania poczucia sprawczości w procesie leczenia.

Podsumowanie

Aktywność fizyczna stała się kluczowym elementem opieki onkologicznej. Regularny, dostosowany do możliwości pacjenta wysiłek zmniejsza skutki uboczne leczenia, poprawia sprawność i jakość życia, a po jego zakończeniu wspiera długoterminowe rokowanie.