Kalprotektyna – czuły wskaźnik czy nadużywany test?

Kalprotektyna kałowa (ang. FC – fecal calprotectin) stała się jednym z najczęściej zlecanych markerów w diagnostyce różnicowej chorób przewodu pokarmowego, zwłaszcza w kontekście chorób zapalnych jelit (IBD) i zespołu jelita nadwrażliwego (IBS). Dzięki swojej wysokiej czułości, dostępności i nieinwazyjności zyskała popularność nie tylko w ośrodkach gastroenterologicznych, ale również w praktyce POZ. Jednak czy test ten nie jest nadużywany? Czy jego wyniki są interpretowane właściwie?

Poradnik

Kiedy należy zlecić oznaczenie stężenia kalprotektyny w kale?

Sprawdź

Kalprotektyna kałowa – co to jest i jak działa?

Kalprotektyna to białko obecne głównie w cytoplazmie neutrofili oraz – w mniejszym stopniu – w monocytach i makrofagach. Po aktywacji lub śmierci komórki jest uwalniana i może być wykrywana w kale, gdzie jej obecność koreluje ze stanem zapalnym błony śluzowej jelit.

Jako stabilna cząsteczka odporna na degradację enzymatyczną, kalprotektyna doskonale nadaje się do oznaczeń w próbce kału, a jej poziom pozwala oszacować nasilenie lokalnego procesu zapalnego.

Kiedy warto oznaczyć kalprotektynę w kale?

Zgodnie z aktualnymi rekomendacjami (m.in. NICE 2023, ECCO 2024, AGA 2022), oznaczanie kalprotektyny kałowej powinno zostać rozważone w następujących sytuacjach:

1. diagnostyka różnicowa IBD vs IBS – podstawowe wskazanie, ponieważ IBS nie wiąże się z zapaleniem jelit;
2. monitorowanie aktywności i ocena skuteczności leczenia IBD – obniżenie poziomu FC koreluje z remisją kliniczną i endoskopową choroby Leśniowskiego–Crohna i wrzodziejącego zapalenia jelita grubego;
3. wczesne wykrywanie nawrotu – w przypadku braku objawów, ale podwyższonego poziomu FC;
4. unikanie niepotrzebnej kolonoskopii – przy mało prawdopodobnym podejrzeniu IBD, wynik <50 µg/g przemawia za IBS.

Zalety stosowania kalprotektyny kałowej

Nieinwazyjność i łatwość wykonania 

Pobranie próbki kału przez pacjenta w warunkach domowych eliminuje potrzebę badań inwazyjnych na pierwszym etapie diagnostyki. Prawidłowy wynik (<50 µg/g) u pacjenta bez „objawów alarmowych” wspiera rozpoznanie IBS i ogranicza konieczność kierowania do poradni gastroenterologicznej.

Wysoka czułość dla IBD (>90%) 

U osób z objawami przewlekłej biegunki czy bólu brzucha, wysokie stężenie kalprotektyny (>250 µg/g) silnie przemawia za organiczną przyczyną objawów i uzasadnia szybką diagnostykę endoskopową.

Ograniczenia i czynniki wpływające na wiarygodność wyniku kalprotektyny

Brak swoistości 

Kalprotektyna jest markerem nieswoistego stanu zapalnego błony śluzowej jelit – nie różnicuje przyczyn. Podwyższone stężenia mogą występować nie tylko w IBD, ale również:

• w infekcyjnych zapaleniach jelit (wirusowych, bakteryjnych, pasożytniczych),
• w chorobach nowotworowych przewodu pokarmowego,
• w po zabiegach endoskopowych (do 7 dni),
• w chorobach zapalnych układowych (np. reumatoidalne zapalenie stawów),
• w polipach jelita grubego.

Czynniki zewnętrzne zaburzające wynik 

Pewne leki i sytuacje fizjologiczne mogą fałszywie podnosić poziom kalprotektyny, niezależnie od obecności aktywnego zapalenia:

• NLPZ – nawet krótkotrwałe stosowanie (2–3 dni) może wywołać mikroskopowe uszkodzenie błony śluzowej jelita, co skutkuje wzrostem FC;
• IPP – mogą wpływać na mikrobiotę jelitową i barierę śluzówkową, choć dane są niejednoznaczne;
• menstruacja – zanieczyszczenie próbki krwią może prowadzić do fałszywie dodatniego wyniku;
• stres fizyczny i intensywny wysiłek fizyczny – obserwowane przejściowe podwyższenie poziomu FC u sportowców wyczynowych.

Warto przed badaniem zalecić pacjentowi odstawienie NLPZ na minimum 48–72 h oraz unikanie pobierania próbki podczas miesiączki!

Różnice wiekowe – dzieci i osoby starsze

U dzieci do 4. r.ż. poziom kalprotektyny może fizjologicznie sięgać 200–500 µg/g, co jest związane z dojrzewaniem bariery jelitowej i układu immunologicznego. Interpretacja wyników u najmłodszych musi zawsze odnosić się do norm wiekowych.

U osób starszych (powyżej 70. r.ż.) obserwuje się większą zmienność wyników – możliwe są zarówno fizjologicznie wyższe wartości, jak i częstsze stany subklinicznego zapalenia błony śluzowej.

W tych grupach należy szczególnie ostrożnie interpretować wartości graniczne (50–150 µg/g) i rozważać powtórzenie badania lub poszerzenie diagnostyki (np. CRP, morfologia krwi obwodowej, kolonoskopia).

Niejednorodność testów i brak standaryzacji metod

Na rynku dostępnych jest wiele rodzajów testów do oznaczania kalprotektyny – od laboratoryjnych ELISA i CLIA po szybkie testy immunochromatograficzne (tzw. testy kasetkowe). Różnią się one:

• czułością analityczną i zakresem pomiarowym,
• progiem wykrywalności,
• powtarzalnością wyników.

Badania pokazują, że różnice między testami różnych producentów mogą sięgać nawet 30–40%. W praktyce oznacza to, że nie należy porównywać wyników z różnych laboratoriów, a jeśli planowana jest kontrola skuteczności leczenia – badanie powinno być wykonywane zawsze w tym samym laboratorium, tą samą metodą.

Czy badanie kalprotektyny jest nadużywane?

W ostatnich latach obserwuje się znaczący wzrost liczby wykonywanych oznaczeń kalprotektyny. Często test ten zlecany jest „na wszelki wypadek”, bez jednoznacznych objawów sugerujących IBD.

Nadużywanie testu prowadzi do:

• niepotrzebnych kosztów – zarówno w POZ, jak i na poziomie opieki specjalistycznej,
• nieuzasadnionego niepokoju pacjenta – przy fałszywie dodatnich wynikach,
• zbędnych kolonoskopii – przy nieprawidłowej interpretacji wartości granicznych.

Zasady racjonalnego zlecania kalprotektyny kałowej

• Zlecaj test tylko przy objawach sugerujących IBD – przewlekła biegunka, utrata masy ciała, krwawienie z odbytu, podwyższone CRP.
• Nie zlecaj FC w ostrej biegunce infekcyjnej – wykonaj wcześniej badanie mikrobiologiczne.
• Unikaj testu u pacjentów bezobjawowych lub z rozpoznanym IBS bez alarmujących objawów.
• Powtarzaj oznaczenie tylko przy klinicznym uzasadnieniu – nie w celu rutynowej kontroli.
• Nie interpretuj pojedynczego wyniku bez kontekstu klinicznego i innych badań (np. CRP, morfologia krwi obwodowej, OB).

Kalprotektyna – co warto zapamiętać?

Kalprotektyna kałowa to bardzo czuły i użyteczny marker zapalny w diagnostyce i monitorowaniu IBD. Prawidłowo interpretowana, pozwala uniknąć niepotrzebnych badań inwazyjnych i przyspieszyć postawienie rozpoznania. Jednak jej nadmierne i niewłaściwe stosowanie może prowadzić do błędów diagnostycznych, wzrostu kosztów i niepokoju pacjentów. Kluczem do racjonalnego stosowania FC jest umiejętna selekcja pacjentów, znajomość ograniczeń testu i oparcie decyzji o badaniach na danych klinicznych.