Długie podróże samolotem – jak zminimalizować ryzyko zakrzepicy?

Wielogodzinne podróże lotnicze sprzyjają rozwojowi żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. Choć ryzyko to dotyczy przede wszystkim pacjentów z dodatkowymi czynnikami predysponującymi, incydenty mogą występować również u osób wcześniej zdrowych. Objawy bywają niespecyficzne i opóźnione, co utrudnia rozpoznanie, zwłaszcza po powrocie z podróży. Znajomość mechanizmów i zasad profilaktyki pozostaje kluczowa, szczególnie w kontekście indywidualnej kwalifikacji pacjenta do lotu.

Ryzyko zakrzepicy w czasie lotu – kto powinien uważać?

Podróże lotnicze trwające powyżej czterech godzin zwiększają ryzyko wystąpienia zakrzepicy żył głębokich i zatorowości płucnej. Ryzyko to rośnie znacząco u osób z dodatkowymi czynnikami predysponującymi, zwłaszcza gdy dochodzi do długotrwałego unieruchomienia w pozycji siedzącej.

Grupy szczególnego ryzyka:

• osoby po przebytym incydencie zakrzepicy lub zatorowości,
• pacjenci po niedawnych zabiegach chirurgicznych (szczególnie ortopedycznych i ginekologicznych),
• chorzy z aktywną chorobą nowotworową,
• kobiety w ciąży i w połogu,
• pacjentki stosujące HTZ lub antykoncepcję hormonalną,
• osoby z trombofilią wrodzoną,
• chorzy z niewydolnością serca lub przewlekłą niewydolnością żylną,
• osoby z otyłością lub w wieku powyżej 60 lat.

U tych pacjentów należy każdorazowo rozważyć wdrożenie odpowiednich środków profilaktycznych przed planowaną podróżą.

Obraz kliniczny i diagnostyka

Objawy zakrzepicy związanej z podróżą zwykle pojawiają się w ciągu kilku dni od przylotu, choć w niektórych przypadkach mogą wystąpić już w trakcie lotu. W ponad 80% przypadków są to zmiany jednostronne, obejmujące kończynę dolną.

Do najczęstszych objawów zakrzepicy należą:

• obrzęk łydki lub uda (nasilający się w ciągu dnia);
• uczucie rozpierania lub napięcia w nodze;
• ból uciskowy wzdłuż przebiegu żył głębokich;
• ocieplenie i zaczerwienienie skóry;
• asymetria obwodów kończyn (różnica ≥2 cm w pomiarze 10 cm powyżej guzowatości piszczelowej powinna skłaniać do diagnostyki obrazowej).

W przypadku podejrzenia zatorowości płucnej należy brać pod uwagę:

• nagłą duszność spoczynkową lub wysiłkową;
• ból w klatce piersiowej o charakterze opłucnowym;
• przyspieszoną czynność serca;
• spadek saturacji;
• omdlenie lub zasłabnięcie (szczególnie u osób starszych).

Diagnostyka powinna obejmować przede wszystkim:

• USG Doppler kończyn dolnych – podstawowe badanie obrazowe przy podejrzeniu zakrzepicy,
• D-dimery – pomocne przy niskim lub pośrednim prawdopodobieństwie klinicznym,
• angio-TK klatki piersiowej – w razie podejrzenia zatorowości płucnej.

Dodatkowo można wykorzystać skale oceny ryzyka (np. Wellsa) oraz badania wspomagające (EKG, gazometria), choć mają one ograniczoną wartość diagnostyczną.

U pacjentów powyżej 40. r.ż., zgłaszających się z dusznością i niedawną historią podróży w wywiadzie, należy aktywnie dopytywać o objawy sugerujące DVT, nawet jeśli nie są one dominujące.

Strategie profilaktyczne – podejście praktyczne

W przypadku podróży trwających powyżej 4 godzin, zwłaszcza u osób z czynnikami ryzyka, konieczne jest wdrożenie działań profilaktycznych mających na celu ograniczenie ryzyka wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. Skuteczna profilaktyka opiera się na łączeniu metod niefarmakologicznych i, w uzasadnionych przypadkach, farmakologicznych.

Niefarmakologiczne środki prewencji – standard dla każdego podróżnego

Niezależnie od wyjściowego ryzyka pacjenta, każdy powinien być poinformowany o podstawowych zaleceniach zapobiegających zastojowi żylnemu podczas lotu:

• ruch w kabinie – zalecane jest wstawanie i krótki spacer co 1–2 godziny;
• ćwiczenia w fotelu – naprzemienne zginanie i prostowanie stóp, krążenia stawów skokowych, napięcie mięśni łydek;
• odpowiednie nawodnienie – unikać odwodnienia; zalecana woda zamiast alkoholu czy napojów z kofeiną;
• luźna, wygodna odzież – unikanie ucisku w pachwinach i podkolanowych;
• uniesienie kończyn dolnych – jeśli to możliwe, ułożenie stóp nieco powyżej poziomu bioder.

Te metody, choć nieskomplikowane, mają udowodnione znaczenie w prewencji mikrozakrzepów, zwłaszcza u osób starszych i z niewielkimi, często niediagnozowanymi czynnikami ryzyka.

Pończochy uciskowe – skuteczna ochrona u osób z ryzykiem

U pacjentów z umiarkowanym lub wysokim ryzykiem zakrzepicy warto rozważyć zastosowanie pończoch uciskowych klasy I (15–30 mmHg). Działają one poprzez:

• poprawę powrotu żylnego,
• zmniejszenie przekrwienia żylnego,
• stabilizację przepływu krwi w żyłach głębokich.

Zalecenia praktyczne:

• Założyć pończochy przed lotem, najlepiej jeszcze w domu.
• Nosić przez cały czas trwania podróży i do kilku godzin po jej zakończeniu.
• Ważne jest właściwe dopasowanie – źle dobrane pończochy nie tylko nie pomagają, ale mogą utrudnić odpływ żylny.

Profilaktyka farmakologiczna – dla wybranych pacjentów

Leki przeciwzakrzepowe nie są wskazane u ogółu populacji podróżujących. Ich zastosowanie powinno być ograniczone do pacjentów z realnym ryzykiem wystąpienia zakrzepicy, po indywidualnej ocenie klinicznej.

Wskazania do rozważenia farmakoterapii:

• niedawno przebyta ŻChZZ,
• duże zabiegi operacyjne <4 tygodnie temu,
• aktywna choroba nowotworowa,,
• trombofilie wrodzone lub nabyte,
• wcześniejsze incydenty zakrzepowo-zatorowe w rodzinie.

Zalecane preparaty:

• heparyna drobnocząsteczkowa (np. enoksaparyna 40 mg s.c.) – podawana jednorazowo 2–12 godzin przed podróżą;
• DOAC – możliwe do rozważenia u pacjentów już przyjmujących terapię przewlekłą, przy zachowanej czynności nerek i niskim ryzyku krwawienia.

Uwagi praktyczne:

• Należy unikać włączania profilaktyki farmakologicznej „na własną rękę”.
• Przeciwwskazaniami są: skłonność do krwawień, niewydolność nerek (szczególnie eGFR <30 ml/min), małopłytkowość, choroby wątroby i choroba wrzodowa.

Szczególne grupy kliniczne – co warto uwzględnić?

Kobiety w ciąży

Fizjologiczna nadkrzepliwość ciąży oraz utrudniony odpływ żylny w III trymestrze znacząco zwiększają ryzyko zakrzepicy.

Rekomendacje

1. Stosowanie pończoch uciskowych niezależnie od trymestru.
2. Rozważenie LMWH u kobiet z dodatkowymi czynnikami ryzyka: trombofilia, przebyta ŻChZZ, długie (>6 godz.) podróże lotnicze.

Pacjenci onkologiczni

Nowotwory (szczególnie trzustki, mózgu, płuca, jajnika) wiążą się z wysokim ryzykiem VTE. W grupie tej każdorazowo należy ocenić:

• aktywność choroby nowotworowej,
• aktualną chemioterapię lub hormonoterapię,
• planowaną długość i charakter podróży.

U pacjentów w trakcie leczenia onkologicznego oraz bez przeciwwskazań, farmakologiczna profilaktyka może być uzasadniona.

Podsumowanie

Zakrzepica związana z podróżą lotniczą wymaga indywidualnej oceny ryzyka i świadomego podejścia do profilaktyki. Właściwe rozpoznanie zagrożenia i wdrożenie prostych działań zapobiegawczych pozwala uniknąć powikłań, również u pacjentów z chorobami przewlekłymi. Temat ten powinien pozostać w polu uwagi każdego lekarza mającego kontakt z pacjentem planującym dłuższy lot.