Mukopolisacharydozy – choroby o wielu twarzach

Mukopolisacharydozy (MPS) stanowią grupę rzadkich, dziedzicznych chorób metabolicznych o złożonym i wielonarządowym charakterze. Ich wspólnym mianownikiem jest zaburzenie aktywności enzymów odpowiedzialnych za rozkład glikozaminoglikanów. Choć rzadkie, stanowią istotne wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne. Zmienność objawów, ich powolny rozwój i niespecyficzność na wczesnym etapie często prowadzą do opóźnionej diagnozy.

Patofizjologia i obraz kliniczny MPS

Mukopolisacharydozy (MPS) stanowią heterogenną grupę dziedzicznych chorób metabolicznych, klasyfikowanych według rodzaju defektu enzymatycznego odpowiedzialnego za degradację określonych glikozaminoglikanów. Wyróżnia się obecnie kilka głównych typów MPS, z których każdy charakteryzuje się:

• odmiennym niedoborem enzymu,
• profilem gromadzonych mukopolisacharydów,
• specyficznym obrazem klinicznym. 

Do najczęstszych należą:

• MPS typu I (zespół Hurler, Hurler–Scheie i Scheie),
• MPS typu II (zespół Huntera),
• MPS typu III (zespół Sanfilippo) obejmująca cztery podtypy (A, B, C i D),
• MPS typu IV (zespół Morquio, odmiany A i B),
• MPS typu VI (zespół Maroteaux–Lamy),
• MPS typu VII (zespół Sly’a),
• MPS typu IX (zespół Natowicza).

Wszystkie typy MPS dziedziczone są autosomalnie recesywnie, z wyjątkiem MPS II, której dziedziczenie jest recesywne sprzężone z chromosomem X. Mimo wspólnego mechanizmu biochemicznego, poszczególne typy różnią się:

• ciężkością przebiegu,
• dynamiką progresji,
• zakresem zajęcia narządów.

Stanowi to podstawę ich klasyfikacji klinicznej i diagnostycznej.

Zniekształcenie obu nadgarstków i powiększenie stawów u 15-letniego pacjenta z MPS IVA.

Diagnostyka zaburzeń rozkładu glikozaminoglikanów

Rozpoznanie mukopolisacharydozy opiera się na połączeniu:

• charakterystycznego obrazu klinicznego,
• wyników badań biochemicznych, enzymatycznych i genetycznych. 

W pierwszym etapie diagnostyki wykonuje się analizę wydalania glikozaminoglikanów (GAG) w moczu, która pozwala określić ich ilość i rodzaj. U osób zdrowych wykrywa się głównie siarczan chondroityny, natomiast obecność dodatkowych frakcji sugeruje poszczególne typy MPS.

Badanie to ma jednak charakter przesiewowy i w przypadku wyników niejednoznacznych wymaga powtórzenia lub pogłębienia diagnostyki. Kluczowe znaczenie ma oznaczenie aktywności enzymatycznej w:

• leukocytach,
• surowicy,
• fibroblastach skóry.

Umożliwia to identyfikację konkretnego enzymu o obniżonej lub zniesionej aktywności, a tym samym określenie typu choroby. 

W wybranych przypadkach, zwłaszcza w diagnostyce nosicielstwa lub potwierdzaniu wątpliwych wyników biochemicznych, wykonuje się analizę genetyczną w celu identyfikacji mutacji w odpowiednich genach. Diagnostyka prenatalna jest możliwa poprzez ocenę aktywności enzymatycznej w komórkach płynu owodniowego lub trofoblastu. Właściwe rozpoznanie typu mukopolisacharydozy ma znaczenie nie tylko dla potwierdzenia choroby, ale także dla planowania terapii, oceny rokowania i poradnictwa genetycznego w rodzinie.

Leczenie – jak postępować po rozpoznaniu MPS?

Postępowanie terapeutyczne po rozpoznaniu mukopolisacharydozy wymaga indywidualnego podejścia, ukierunkowanego zarówno na leczenie przyczynowe, jak i objawowe, z uwzględnieniem specyfiki danego typu choroby oraz stopnia jej zaawansowania. Podstawą terapii przyczynowej jest enzymatyczna terapia zastępcza (ERT), polegająca na podawaniu rekombinowanego enzymu brakującego w organizmie chorego. Leczenie to umożliwia:

• redukcję poziomu glikozaminoglikanów w tkankach,
• poprawę wydolności oddechowej,
• poprawę funkcji serca,
• poprawę ruchomości stawów,
• poprawę ogólnej kondycji pacjenta.

Skuteczność terapii w zakresie objawów neurologicznych jest jednak ograniczona, ze względu na brak przenikania enzymu przez barierę krew–mózg. U wybranych pacjentów z ciężkimi postaciami MPS typu I zastosowanie znajduje przeszczepienie komórek macierzystych szpiku kostnego lub krwi pępowinowej, które może spowolnić postęp choroby i częściowo zapobiec jej powikłaniom.

Leczenie objawowe obejmuje kompleksową opiekę wielospecjalistyczną – pulmonologiczną, kardiologiczną, ortopedyczną, okulistyczną, laryngologiczną i neurologiczną – ukierunkowaną na łagodzenie dolegliwości, korekcję wad anatomicznych oraz zapobieganie powikłaniom. Ważną rolę odgrywa rehabilitacja, fizjoterapia oraz wsparcie psychologiczne i edukacyjne. Współczesne kierunki badań koncentrują się na doskonaleniu terapii enzymatycznej, terapii genowej oraz metod zmniejszających gromadzenie glikozaminoglikanów, co daje nadzieję na dalszą poprawę rokowania i jakości życia chorych na MPS.

Rokowanie w mukopolisacharydozach

Rokowanie w mukopolisacharydozach jest zróżnicowane i zależy od:

• typu choroby,
• aktywności resztkowej enzymu,
• wieku wystąpienia objawów,
• tempa progresji objawów.

W najcięższych postaciach, ujawniających się we wczesnym dzieciństwie, przebieg jest gwałtowny i prowadzi do przedwczesnego zgonu w pierwszej lub drugiej dekadzie życia, najczęściej w wyniku powikłań ze strony układu oddechowego lub krążenia. W lżejszych odmianach choroby, w których aktywność enzymatyczna jest częściowo zachowana, tempo postępu schorzenia jest wolniejsze, a chorzy mogą dożywać wieku dorosłego. U pacjentów z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego rokowanie jest niekorzystne, gdyż mimo postępów terapeutycznych nie istnieją skuteczne metody zatrzymujące neurodegenerację. Z kolei u chorych, u których dominują objawy somatyczne bez zaburzeń neurologicznych, właściwie prowadzone leczenie enzymatyczne i rehabilitacja mogą znacząco poprawić jakość i długość życia. Wczesne rozpoznanie oraz wdrożenie terapii przyczynowej i objawowej mają kluczowe znaczenie dla spowolnienia postępu choroby i ograniczenia jej skutków, a długofalowa opieka wielospecjalistyczna pozwala na lepsze funkcjonowanie pacjentów w życiu codziennym.