Diagnostyka genetyczna autyzmu – kiedy, komu i jakie badania zlecać?

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (autism spectrum disorder, ASD) są złożonym zaburzeniem neurorozwojowym występującym na całym świecie. Obraz kliniczny ASD jest stabilny, choć zróżnicowany w zależności od jednostki, płci oraz czynników środowiskowych.

Epidemiologia ASD

Dane epidemiologiczne wskazują, że na świecie żyje ponad 61 milionów osób w spektrum autyzmu, co oznacza, że statystycznie jedna na 127 osób jest autystyczna. Zaburzenie to stanowi istotne obciążenie zdrowotne, mierzone zarówno w latach przeżytych z niepełnosprawnością, jak i skumulowanych latach życia skorygowanych o niepełnosprawność. Wzrost liczby rozpoznań obserwowany w ostatnich dekadach – szczególnie u nastolatków i młodych dorosłych – nie musi jednak odzwierciedlać rzeczywistego zwiększenia częstości występowania objawów. Badania wskazują, że choć liczba diagnoz klinicznych rośnie, populacyjny profil objawów autystycznych pozostaje stosunkowo stabilny, co sugeruje, że wzrost rozpoznań wynika m.in. ze zmian w kryteriach diagnostycznych oraz zwiększonej świadomości społecznej. W obliczu tych danych autyzm należy traktować nie tylko jako wyzwanie kliniczne, lecz również społeczne i systemowe.

Patofizjologia i obraz kliniczny zaburzeń ze spektrum autyzmu

Zaburzenia ze spektrum autyzmu stanowią heterogenną grupę zaburzeń neurorozwojowych, których podłoże obejmuje złożoną interakcję czynników:

1. genetycznych,
2. środowiskowych. 

Wyniki badań genetycznych wskazują na istotną rolę mutacji zarówno w genach pojedynczych (de novo, rzadkich wariantach o dużym efekcie), jak i w złożonych polimorfizmach o mniejszym wpływie, które kumulatywnie zwiększają podatność na rozwój autyzmu. 

Patofizjologia obejmuje zaburzenia w zakresie rozwoju i funkcjonowania sieci neuronalnych, ze szczególnym uwzględnieniem:

• szlaków odpowiedzialnych za regulację plastyczności synaptycznej,
• komunikację międzykomórkową,
• integrację bodźców sensorycznych. 

U części osób obserwuje się współwystępowanie niepełnosprawności intelektualnej w różnych stopniach nasilenia, co dodatkowo różnicuje obraz kliniczny.

Klinicznie ASD manifestuje się triadą trudności:

• w zakresie komunikacji społecznej – brakiem adekwatnej reakcji na bodźce społeczne, trudnościami w rozumieniu sygnałów niewerbalnych;
• w zakresie interakcji społecznych – ograniczoną zdolnością do inicjowania i podtrzymywania rozmowy;
• obecnością powtarzalnych i stereotypowych wzorców zachowań, zainteresowań i aktywności – sztywnością zachowań i silnym przywiązaniem do rutyn.

Objawy mogą ujawniać się we wczesnym dzieciństwie, jednak ich ekspresja zmienia się wraz z wiekiem – od wyraźnych deficytów rozwojowych u małych dzieci po subtelniejsze trudności adaptacyjne w okresie dorastania i dorosłości. Autyzm nie jest zatem jednorodnym zaburzeniem, lecz spektrum stanów różniących się nasileniem i kombinacją objawów, co znajduje odzwierciedlenie w globalnych szacunkach obciążenia zdrowotnego.

Zaburzenia ze spektrum autyzmu w zespołach genetycznych

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) często współwystępują z zespołami genetycznymi, które stanowią istotny odsetek wszystkich przypadków ASD. Szacuje się, że ponad 10% osób ze spektrum autyzmu prezentuje określone zespoły uwarunkowane genetycznie, takie jak:

• stwardnienie guzowate,
• zespół łamliwego chromosomu X,
• zespół Downa,
• zespół Angelmana,
• zespół Retta,
• zespół Pradera–Willego,
• neurofibromatoza typu 1, 
• zespół Williamsa,
• dystrofia mięśniowa Duchenne’a.

Występowanie autyzmu w tych jednostkach chorobowych nie zawsze jest prostą konsekwencją niepełnosprawności intelektualnej.

Z klinicznego punktu widzenia rozpoznanie ASD u pacjentów z zespołami genetycznymi ma duże znaczenie – pozwala na odpowiednie planowanie terapii behawioralnej, edukacyjnej i medycznej, a także na właściwe poradnictwo genetyczne dla rodzin. Analogicznie, u dzieci z ASD wskazane jest poszukiwanie cech fenotypowych mogących sugerować określony zespół genetyczny, co umożliwia nie tylko trafniejsze rokowanie, ale również wdrożenie ukierunkowanego monitorowania i leczenia.

Diagnostyka zaburzeń ze spektrum autyzmu

Diagnostyka wymaga całościowej oceny klinicznej opartej na:

• obserwacji zachowania, 
• wywiadzie z rodzicami lub opiekunami,
• zastosowaniu standaryzowanych narzędzi diagnostycznych.

W diagnozie oraz terapii zaburzeń ze spektrum autyzmu fundamentalna jest opieka psychiatryczna i psychologiczna – obejmuje zarówno ocenę kliniczną, jak i długofalowe wsparcie terapeutyczne. Psychiatrzy są odpowiedzialni za różnicowanie ASD z innymi zaburzeniami neurorozwojowymi i psychicznymi, które mogą manifestować się podobnymi objawami, takimi jak ADHD czy zaburzenia lękowe. Z perspektywy zdrowia publicznego kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie ASD, gdyż umożliwia wdrożenie interwencji terapeutycznych i wsparcia edukacyjnego, które realnie poprawiają rokowanie i jakość życia osób autystycznych. 

Rola genetyki

Diagnostyka genetyczna w zaburzeniach ze spektrum autyzmu (ASD) stanowi kluczowy element współczesnego podejścia klinicznego, pozwalający na lepsze zrozumienie etiologii i różnorodności fenotypowej tego zaburzenia. Badania wskazują, że ASD jest wysoce uwarunkowane genetycznie, a jego obraz wynika ze złożonej interakcji mutacji de novo, wariantów liczby kopii genów (CNV) oraz dziedzicznych polimorfizmów. 

Rekomendowanym pierwszym krokiem w badaniach jest:

• badanie kariotypu,
• badanie mikromacierzy (aCGH).

Badanie te pozwalają wykryć zarówno duże aberracje chromosomowe, jak i submikroskopowe zmiany strukturalne. 

W przypadkach bardziej złożonych klinicznie lub w sytuacji, gdy wcześniejsze testy nie przyniosły rozstrzygających wyników, wskazane jest:

• sekwencjonowanie całego eksomu (WES),
• sekwencjonowanie całego genomu (WGS).

Badania te pozwalają wykryć zarówno mutacje punktowe, jak i zmiany strukturalne. 

Dodatkowe badania, takie jak analiza DNA mitochondrialnego czy testy metylacyjne, mogą być uzasadnione w określonych fenotypach klinicznych.

Diagnostyka genetyczna w zaburzeniach ze spektrum autyzmu (ASD) powinna być integralnym elementem procesu diagnostycznego, zwłaszcza u pacjentów prezentujących objawy autyzmu w połączeniu z:

• niepełnosprawnością intelektualną,
• padaczką,
• cechami dysmorfii,
• dodatkowymi objawami sugerującymi zespół genetyczny.

Współczesne rekomendacje wskazują jednak, że ze względu na wysoką heterogeniczność genetyczną ASD i dużą częstość wykrywania zmian o znaczeniu klinicznym, badania genetyczne powinny być rozważane u wszystkich osób z rozpoznaniem autyzmu.

Wyniki badań genetycznych dostarczają nie tylko odpowiedzi dotyczących etiologii ASD, ale także mają praktyczne znaczenie w poradnictwie genetycznym, prognozowaniu przebiegu choroby i planowaniu spersonalizowanej opieki medycznej.