Załóż czapkę, czyli "przewianie się" a przeziębienie

“Załóż czapkę!”; “Weź cieplejszą kurtkę!”; “Nie wychodź na zewnątrz z mokrą głową!” – kto z nas nie słyszał tych słów w dzieciństwie co roku wraz z nadejściem jesieni? Czy troska naszych opiekunów była uzasadniona? Czy pomimo braku dowodów naukowych, doświadczenie i intuicja starszych pokoleń wiodła ich w dobrym kierunku?

Przeziębienie, a EBM

Wraz z nadejściem ochłodzenia rośnie częstość występowania infekcji. Pokazują to zarówno statystyki, jak i kolejki przed gabinetami POZ. Tylko we wrześniu 2024 r. w Polsce udzielono ponad 1,7 mln porad lekarskich w związku z infekcją górnych dróg oddechowych (GDO) [1]. Należy jednak pamiętać, że przeziębienie to nazwa potoczna, która określa ostrą infekcję górnych dróg oddechowych, objawiającą się najczęściej niedrożnością nosa, wydzieliną z nosa, bólem gardła, kaszlem, złym samopoczuciem i gorączką. Ma ona przebieg samoograniczający się, a czas jej trwania wynosi do 10 dni. Najczęstszą przyczyną są wirusy, a wśród nich rhinowirusy, które przenoszone są wraz z wydzieliną nosa i śliną chorych [2]. To drobnoustroje odpowiadają bezpośrednio za rozwinięcie choroby, a nie niska temperatura czy wiatr. Jednak te czynniki mogą być ze sobą powiązane.

Nos na pierwszej linii

Jak wcześniej zostało podkreślone, bezpośrednią przyczyną infekcji GDO są wirusy i – dużo rzadziej – bakterie. Natomiast niskie temperatury i suche powietrze, mogą sprzyjać reprodukcji i przetrwaniu wirusów w środowisku [3]. Replikacja zachodzi często w komórkach nabłonka przewodów nosowych, gdzie temperatura jest niższa niż temperatura całego ciała, a obniżenie jej na zewnątrz, tym bardziej uatrakcyjnia warunki namnażania [3]. Z tego względu natura wyposażyła nas w mechanizmy obronne. W błonie śluzowej nosa wytwarzane są pęcherzyki zewnątrzkomórkowe, odpowiadające za TLR3-zależną odporność przeciwwirusową. Niedawno udowodniono, że niskie temperatury upośledzają te mechanizmy immunologiczne, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem infekcji [4]. 

Chłód, a naczynia

Wielu badaczy próbowało udowodnić wpływ niskich temperatur na zwiększoną zachorowalność na przeziębienie. W jednym z eksperymentów wykazano, że eksponowane na zimno komórki układu oddechowego myszy prezentowały obniżoną reakcję immunologiczną na rhinowirusa [5].

W innym badaniu dotyczącym ludzi wykazano z kolei, że spadek temperatury i wilgotności w ciągu 3 dni zwiększał ryzyko infekcji rhinowirusami. Najwięcej epizodów zanotowano przy temperaturach poniżej 0 st.[6]. Badacze podkreślali, że większy wpływ na zachorowanie miały zmiany temperatury, a nie zimno per se.

Istnieje wiele dowodów na to, że wdychanie zimnego powietrza, oziębienie powierzchni ciała, a także obniżenie temperatury głębokiej powoduje reakcje patofizjologiczne. Są nimi wazokonstrykcja w śluzówce dróg oddechowych czy supresja układu odpornościowego, które sprzyjają infekcjom GDO, m.in. dlatego, że obkurczone naczynia utrudniają transport białych krwinek i ich walkę z patogenami [5,7].

Ponadto, nieprzyjemne warunki atmosferyczne zachęcają do spędzania czasu w zamkniętych pomieszczeniach, gdzie ułatwione jest przenoszenie patogenów między ludźmi przez wzmożony kontakt bezpośredni, czy też drogą kropelkową [3].

Profilaktyka

Nad wyjaśnieniem związku temperatury ze zwiększonym ryzykiem infekcji pracuje wielu naukowców. Zanim poznamy pełną odpowiedź, minie prawdopodobnie jeszcze dużo czasu. Dlatego lepiej nie zwlekać, tylko zadbać o zdrowie już dziś.

Do jednych z najważniejszych, chociaż niedocenianych, działań profilaktycznych należy mycie rąk wodą z mydłem trwające około 15-30 sekund kilkukrotnie w ciągu dnia [2]. Z korzyścią można również sięgnąć po preparaty do dezynfekcji.

Warto wspomnieć o profilaktyce farmakologicznej. W badaniach wykazano skuteczność przyjmowania 75 mg cynku dziennie w redukcji kaszlu i niedrożności nosa, gdy terapię rozpoczęto w ciągu 24 godzin od wystąpienia objawów choroby. Ponadto udowodniono skrócenie czasu trwania infekcji GDO o 1,5 dnia gdy wcześniej przez 3 miesiące przyjmowano profilaktycznie probiotyki zawierające Lactobacillus casei [2]. 

Warto pamiętać o profilaktyce czynnej, czyli corocznym szczepieniu na grypę. Wirus grypy odpowiada za dużą część infekcji w sezonie jesienno-zimowym.

Często przy przeziębieniu stosowane są interwencje, których skuteczności nie potwierdzono naukowo. W badaniach nie wykazano, aby żeń-szeń, echinacea, witamina C i D, czosnek czy płukanie gardła zmniejszał ryzyko infekcji[2]. Należy wykazać się również dużą asertywnością w przypadku pacjentów wymuszających przepisanie antybiotyku jako terapii typowej dla infekcji o etiologii wirusowej.

Podsumowanie

Podstawą postępowania każdego lekarza jest bezsprzecznie stosowanie EBM, czyli medycyny opartej na faktach. Natomiast warto czasami pochylić się nad doświadczeniem starszych pokoleń i wnikliwie obserwować otaczającą nas rzeczywistość, gdyż – jak w przypadku tu omawianym – stare rady spotykają się z nauką. Dlatego lepiej wszyscy załóżmy czapki.