Post przerywany – modna nowinka czy skuteczne narzędzie w walce z otyłością?

W erze epidemii otyłości coraz większą popularność zyskują rozmaite niestandardowe sposoby i schematy żywienia. Ostatnimi czasy uwagę wielu osób przyciąga post przerywany (ang. intermittent fasting – IF). Ta metoda odżywiania, w przeciwieństwie do tradycyjnych diet, nie skupia się na jakościowym składzie posiłków – zamiast tego, jest skoncentrowana na stosowaniu okresów ograniczenia podaży pokarmu, na przemian z okresami jedzenia (tzw. oknami żywieniowymi). Popularnym modelem jest post 16/8, obejmujący poszczenie przez 16 godzin, a następnie jedzenie w oknie 8-godzinnym. 

Czy jednak post przerywany ma swoje uzasadnienie z perspektywy medycyny opartej na dowodach? Czy istnieją dostatecznie rzetelne badania naukowe uzasadniające prozdrowotność tej metody odżywiania? Czy jest ona skuteczna w redukcji masy ciała? Czy pozwala na lepszą kontrolę chorób przewlekłych związanych z otyłością, takich jak hipercholesterolemia, cukrzyca typu 2 czy nadciśnienie tętnicze? Co, jako lekarze, powinniśmy odpowiedzieć pacjentom, którzy przychodzą zapytać nas o opinię?

Post przerywany – kontrowersje

W marcu 2024 roku o poście przerywanym zrobiło się głośno za sprawą plakatu prezentowanego podczas sesji naukowych American Heart Association (AHA) [1]. Tytuł badania głosił, że ograniczenie okna żywieniowego do 8 godzin wiąże się ze zwiększeniem ryzyka śmierci na tle sercowo naczyniowym aż o 91%. Badanie nie ukazało się jeszcze w żadnym czasopiśmie i nie przeszło procesu recenzji, natomiast na samym plakacie rzuca się w oczy budząca wątpliwości metodologia. Pomimo długiego czasu trwania badania, dane odnośnie sposobu odżywiania uczestników były zbierane w postaci ankiet jedynie z dwóch dni. Nie uwzględniono również innych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego. Sami autorzy przestrzegają przed przedwczesnym wyciąganiem daleko idących wniosków.

Brak konsensusu

Doniesienia na temat skuteczności postu przerywanego w redukcji masy ciała są sprzeczne. W niedawno opublikowanej pracy przeglądowej [2] obejmującej wyniki dziewięciu badań, trwających od dwóch do sześciu tygodni, IF okazał się skuteczny w zdrowej redukcji masy ciała (średni spadek tłuszczowej masy ciała większy o 2,14 kilograma względem grupy kontrolnej przy jednoczesnym braku istotnej statystycznie redukcji beztłuszczowej masy ciała). Inne badanie [3] wskazuje, że ten model odżywiania sprzyja redukcji podaży kalorii – uczestnicy ograniczający swoje okno żywieniowe do 4 lub 6 godzin, w ostatnim tygodniu trwania badania spożywali średnio o 550 kcal dziennie mniej niż na jego początku. Po drugiej stronie znajdziemy przeglądy, które mówią o braku przewagi postu przerywanego nad konwencjonalnymi dietami [4, 5, 6]. 

W kwestii wpływu na przebieg innych chorób istnieje natomiast szereg doniesień, wedle których stosowanie postu przerywanego może działać korzystnie na parametry oddziałujące na ryzyko sercowo-naczyniowe (spadek skurczowego ciśnienia tętniczego średnio o 3 mmHg, poziomu glukozy na czczo średnio o 3 mg/dl i poziomu triglicerydów o 11,6 mg/dl) [7]. W innym badaniu obserwacyjnym [8] obejmującym kohortę pacjentów po przebytej koronarografii zauważono zmniejszenie ryzyka wystąpienia niewydolności serca o prawie 70% u pacjentów poszczących.

Istnieją nawet przesłanki, że post może poprawiać odpowiedź na leczenie przeciwnowotworowe. W badaniu opublikowanym w Nature [9] przeprowadzonym na modelach mysich zauważono, że w przypadku hormonalnie dodatniego raka piersi poszczenie wzmacnia na poziomie komórkowym działanie hormonoterapeutyków – tamoksyfenu i fulwestrantu.

Badania oceniające efektywność postu przerywanego często przeprowadzane są jednak na małej grupie chorych i przez krótki okres czasu, a w metaanalizach można zaobserwować dużą zmienność w zakresie ocenianych parametrów pomiędzy poszczególnymi badaniami. 

Post przerywany – co mówią wytyczne?

Brak jednoznacznych dowodów na wyższość (lub wręcz przeciwnie – gorsze efekty) postu przerywanego nad innymi sposobami odżywiania ma swoje odzwierciedlenie w wytycznych – temat IF niemal nie jest w nich poruszany. W “Zaleceniach klinicznych dotyczących postępowania u chorych na otyłość” Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości [10] post przerywany został wspomniany tylko raz – jest zestawiony w tabeli z różnorakimi interwencjami żywieniowymi pod kątem potencjalnego korzystnego wpływu na poszczególne parametry życiowe u pacjentów otyłych. Zaznaczono, że aby wyciągnąć wnioski na temat jego skuteczności, potrzebne są dalsze długoterminowe i dobrze zaprojektowane badania.

Post przerywany – przeciwwskazania

Okresy postu niosą ze sobą szereg zagrożeń – nieumiejętne stosowane mogą doprowadzić m.in. do niedożywienia i dysregulacji metabolicznej. Nie należy rekomendować postu przerywanego w następujących przypadkach:

• u osób z zaburzeniami odżywiania w wywiadzie – IF sprzyja nadmiernemu skupianiu się na jedzeniu i może powodować nawrót choroby nawet po wielu latach,
• u osób starszych, wyniszczonych, z zespołem kruchości,
• u kobiet ciężarnych i karmiących piersią,
• u dzieci i pacjentów w okresie dojrzewania.

Należy zachować szczególną ostrożność w przypadku pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 – okresy postu mogą sprzyjać epizodom hipoglikemii, a przy spożywaniu dużych posiłków w oknie żywieniowym mogą wystąpić skoki poziomu glukozy we krwi.

Post przerywany – dla kogo bezpieczny?

Post przerywany można rozważyć u pacjentów z nadwagą lub otyłością nieobciążonych innymi poważnymi chorobami przewlekłymi, dla których problematyczna jest redukcja przyjmowanych kalorii w konwencjonalny sposób. Pamiętajmy jednak, że leczenie choroby otyłościowej powinno być kompleksowe, a jego podstawę powinna stanowić zdrowa, zrównoważona dieta połączona z aktywnością fizyczną dostosowaną do możliwości pacjenta.

Przede wszystkim compliance

Przy braku konsensusu co do skuteczności postu przerywanego istnieje jednak jednomyślność, że skuteczna redukcja masy ciała zachodzi przy ograniczeniu podaży kalorycznej. Zatem – skoro badania naukowe nie dowiodły jednoznacznie szkodliwości postu przerywanego, a ograniczenie okienka żywieniowego do paru godzin może pomóc pacjentom zredukować ilość spożywanych kalorii, to IF może być użytecznym narzędziem w walce z otyłością w pewnych populacjach chorych. Pamiętajmy jednak, że dla pacjenta najlepsze będą takie diety, na których będzie się dobrze czuł i dzięki temu, których będzie miał szansę przestrzegać. Jeżeli post przerywany powoduje pogorszenie samopoczucia, obniżenie poziomu energii, niekontrolowane napady głodu, problemy ze snem czy bóle głowy, to nie ma wskazań, aby kontynuować jego stosowanie.