Niedobór jodu – czy w Polsce nadal stanowi realny problem?

W Polsce od roku 1996 funkcjonuje model profilaktyki oparty na obowiązkowym jodowaniu soli kuchennej, uzupełniony o suplementację jodu u kobiet ciężarnych i karmiących. Dzięki temu udało się znacząco poprawić stan zaopatrzenia populacji w jod, zmniejszyć częstość występowania wola endemicznego oraz obniżyć odsetek noworodków z podwyższonym TSH. Nie oznacza to jednak całkowitej eliminacji problemu – u części starszych dzieci wole wciąż jest obecne (ok. 7–8% w zależności od regionu), a suplementację w ciąży przyjmuje jedynie część pacjentek. Wymaga to więc kontynuacji i modyfikacji działań profilaktycznych. Jednocześnie aktualne zalecenia ograniczenia spożycia soli do ≤5 g NaCl/dobę (ze względów sercowo-naczyniowych) powodują konieczność poszukiwania i promocji alternatywnych źródeł jodu w diecie, niezależnych od soli.

Funkcje jodu w organizmie

Jod jest pierwiastkiem niezbędnym do syntezy hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3), które warunkują rozwój i prawidłowe funkcjonowanie mózgu oraz układu nerwowego, regulują syntezę białek i enzymów, wpływają na przemiany energetyczne, węglowodanowe i lipidowe oraz odpowiadają za procesy termogenezy; przewlekły niedobór jodu prowadzi do niedoczynności tarczycy i powstawania wola, a w ciąży wiąże się z ryzykiem nieodwracalnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego płodu oraz zaburzeń płodności i rozrodu.

Źródła jodu w codziennym żywieniu

Wchłanianie jelitowe jodu jest wysokie (około 90%), jednak jego metabolizm i wychwyt przez tarczycę mogą być zaburzone w przypadku niedoborów selenu, cynku lub żelaza, a także pod wpływem związków goitrogennych – takich jak glukozynolany i tiocyjaniany występujące w warzywach kapustnych czy glikozydy cyjanogenne obecne w siemieniu lnianym i prosie.

W Polsce do jodowania soli kuchennej najczęściej stosuje się jodan potasu (KIO₃), a nie jodek potasu (KI). Wynika to z faktu, że jodan potasu cechuje się większą stabilnością chemiczną – nie ulega szybkiemu rozkładowi pod wpływem światła, wilgoci ani wysokiej temperatury. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca właśnie tę formę jodu do jodowania soli, uznając ją za bezpieczniejszą i trwalszą.

W polskich warunkach szczególnie istotnym codziennym źródłem jodu jest mleko, w którym monitoring wykazał średnie stężenie na poziomie około 100 µg/l latem i 147 µg/l zimą. W latach 2011–2012 odnotowano wzrost zawartości jodu w mleku o 20–30%, co odpowiada wartościom porównywalnym z poziomem europejskim.

Ponadto najbogatszymi źródłami jodu w diecie są ryby i owoce morza (m.in. dorsz, halibut), a także przetwory mleczne i jaja.

Niedobór jodu w Polsce – czy wciąż stanowi problem zdrowia publicznego?

Dzięki powszechnej profilaktyce Polska należy obecnie do krajów o wystarczającym poziomie zaopatrzenia w jod, a częstość występowania wola endemicznego w populacji dzieci spadło poniżej poziomu istotności epidemiologicznej (ok. 2–3%). Niedobory utrzymują się jednak w niektórych grupach ryzyka, zwłaszcza wśród kobiet ciężarnych i karmiących, z których ponad połowa może nie osiągać zalecanej podaży jodu, a jedynie ok. 70% stosuje suplementację.

Sytuacja ta wskazuje na potrzebę dalszych działań edukacyjnych i profilaktycznych, zwłaszcza w kontekście ograniczania spożycia soli i konieczności promowania alternatywnych źródeł jodu w diecie.

Jakie są obecnie zalecenia dotyczące suplementacji jodu?

Normy spożycia jodu zostały ustalone w oparciu o trzy poziomy:

• EAR (estimated average requirement) – średnie zapotrzebowanie,
• RDA (recommended dietary allowance) – zalecane spożycie,
• AI (adequate intake) – wystarczające spożycie (stosowane tam, gdzie brak precyzyjnych danych).

Poniżej zestawiono wartości dla poszczególnych grup populacyjnych.

Warto dodać, że suplementację należy rozpoczynać jeszcze w okresie prekoncepcyjnym lub we wczesnej ciąży.

Czy leki mają wpływ na podaż jodu?

Tak. Część leków i preparatów medycznych może dostarczać bardzo dużych dawek jodu, zaburzając czynność tarczycy i wpływając na decyzje o suplementacji:

• amiodaron – zawiera znaczne ilości jodu i może powodować zarówno niedoczynność, jak i nadczynność tarczycy;
• środki kontrastowe w radiologii – zawierają setki mg jodu w 1 ml, podobnie jak płyn Lugola i jodopowidon.

W takich sytuacjach suplementację należy dostosować indywidualnie, z zachowaniem szczególnej ostrożności u osób z chorobami autoimmunologicznymi tarczycy. Konieczne jest monitorowanie TSH, fT4 i fT3.

Podsumowanie

W Polsce obowiązkowe jodowanie soli i suplementacja u kobiet ciężarnych oraz karmiących znacząco poprawiły zaopatrzenie populacji w jod. Problem niedoboru nie został jednak całkowicie wyeliminowany – szczególnie dotyczy to dzieci i kobiet w ciąży, z których tylko część stosuje suplementację. Jod jest kluczowy dla syntezy hormonów tarczycy, a jego niedobór prowadzi do niedoczynności tarczycy, wola i zaburzeń rozwoju płodu. Niektóre leki, takie jak amiodaron czy środki kontrastowe, mogą wpływać na gospodarkę jodową, dlatego suplementację należy prowadzić ostrożnie i indywidualnie. Ponadto, zgodnie z zaleceniami WHO oraz w związku z polityką ograniczania spożycia soli (<5 g NaCl/dobę), konieczne jest poszukiwanie alternatywnych źródeł jodu w diecie – przede wszystkim poprzez wzbogacanie mleka i jego przetworów oraz systematyczne monitorowanie stanu odżywienia kobiet w ciąży.