Antykoncepcja awaryjna – co warto wiedzieć?

Antykoncepcja awaryjna (postkoitalna) to metoda zapobiegania nieplanowanej ciąży po odbytym stosunku płciowym bez zabezpieczenia lub w przypadku niepowodzenia standardowej antykoncepcji. Ze względu na rosnącą świadomość kobiet oraz zmiany w przepisach prawa, narzucających m.in. konieczność posiadania recepty, prośby o przepisanie “tabletki dzień po” są częstym powodem wizyt u lekarza. Jakie preparaty tego typu są obecnie dostępne i jak należy je stosować?

Wskazania do zastosowania antykoncepcji awaryjnej

Antykoncepcja awaryjna powinna być zastosowana, jeżeli:

• w trakcie stosunku seksualnego nie użyto żadnej metody zabezpieczenia;
• stosowana metoda zawiodła (np. pęknięcie prezerwatywy);
• wystąpiły błędy podczas stosowania aktualnej metody antykoncepcji, np.:
  • pominięto jedną lub więcej dawek leków antykoncepcyjnych,
  • tabletka z progesteronem (minipill) została przyjęta ponad 3 godziny później niż zwykle,
  • nastąpiło odklejenie plastra hormonalnego;
• ejakulacja miała miejsce na zewnętrzne narządy płciowe kobiety.

Stosowane preparaty

Spośród metod dostępnych w Polsce, w ramach antykoncepcji awaryjnej, stosuje się obecnie dwa leki doustne (tzw. “tabletki dzień po”):

• octan uliprystalu w jednorazowej dawce 30 mg, w ciągu 120 godzin od stosunku,
• lewonorgestrel w jednorazowej dawce 1,5 mg, w ciągu 72 godzin od stosunku.

Alternatywną metodą antykoncepcji postkoitalnej, mniej dostępną w przypadkach nagłych, jest założenie wkładki wewnątrzmacicznej zawierającej miedź.

Od maja 2024 r. w wybranych aptekach w Polsce prowadzony jest program pilotażowy, w ramach którego recepty na antykoncepcję awaryjną mogą być wystawiane przez farmaceutów. Warto mieć jednak na uwadze, że obowiązuje on wyłącznie w odniesieniu do preparatów zawierających octan uliprystalu. Z programu mogą skorzystać pacjentki, które ukończyły 15. rok życia.

Mechanizm działania

Mechanizm działania doustnej antykoncepcji awaryjnej polega na blokowaniu lub opóźnianiu owulacji, poprzez hamowanie piku wydzielania LH (hormonu luteinizującego). Octan uliprystalu to selektywny modulator receptora progesteronowego (SPRM, ang. selective progesterone receptor modulator) o przeważająco hamującym wpływie na receptor progesteronowy, lewonorgestrel jest natomiast syntetycznym progestagenem. Pacjentki zgłaszające się po poradę należy uspokoić i poinformować, że preparaty te nie są środkami wczesnoporonnymi, ponieważ nie wpływają na implantację zarodka, rozwój zarodka, płodu i ciąży, a jedynie zapobiegają uwalnianiu komórki jajowej z pęcherzyka dominującego.

Pacjentki, które stosują na stałe metody antykoncepcji hormonalnej, powinny kontynuować ich przyjmowanie niezależnie od przyjęcia preparatu zawierającego octan uliprystalu lub lewonorgestrel. Dodatkowo, każdej kobiecie zgłaszającej się po “tabletkę dzień po” należy zalecić używanie metod zabezpieczenia mechanicznego (np. prezerwatyw) do momentu wystąpienia kolejnego krwawienia miesiączkowego.

Lewonorgestrel

Preparat lewonorgestrelu powinno się zastosować w dawce jednorazowej 1,5 mg jak najszybciej po niezabezpieczonym stosunku – najlepiej w ciągu 12 godzin, jednak nie później niż po 72 godzinach od kontaktu płciowego. Skuteczność leku szacowana jest na 90%, jeśli dawka zostanie przyjęta od razu po stosunku lub bezpośrednio przed owulacją. Jeżeli w ciągu trzech godzin od przyjęcia tabletki wystąpią wymioty, należy niezwłocznie podać jeszcze jedną tabletkę. Lewonorgestrel może być stosowany w dowolnym dniu cyklu miesiączkowego, pod warunkiem, że miesiączka nie jest opóźniona (w przypadku opóźnienia miesiączki o >5 dni konieczne jest wykluczenie ciąży).

Nie istnieją jednoznaczne przeciwwskazania do stosowania lewonorgestrelu. Karmienie piersią nie wyklucza możliwości przyjęcia leku, jednak matka powinna unikać karmienia przez co najmniej przez 8 godzin po przyjęciu preparatu.

Do najczęściej występujących działań niepożądanych należą bóle głowy, nudności, bóle podbrzusza, plamienia z dróg rodnych. U większości kobiet krwawienie miesiączkowe ma miejsce w przewidzianym terminie, niekiedy jednak może ono wystąpić kilka dni wcześniej lub później.

Octan uliprystalu

Przyjęcie preparatu octanu uliprystalu w dawce 30 mg powinno nastąpić nie później niż 120 godzin (5 dni) po stosunku płciowym bez zabezpieczenia. Skuteczność substancji jest równoważna ze skutecznością lewonorgestrelu, należy jednak mieć na uwadze, że maleje ona wraz z upływem czasu od kontaktu seksualnego. W przypadku wystąpienia wymiotów w ciągu trzech godzin od przyjęcia tabletki, należy zalecić jeszcze jedną dawkę. Octan uliprystalu może być stosowany w dowolnym dniu cyklu miesiączkowego.

Nie zaleca się stosowania leku w następujących przypadkach:

• u kobiet z ciężką astmą oskrzelową, leczoną glikokortykosteroidami w formie doustnej;
• przy jednoczesnym stosowaniu leków, będących induktorami izoenzymu CYP3A4, które przyspieszają metabolizm octanu uliprystalu (m.in. ryfampicyna, fenytoina, karbamazepina);
• przy jednoczesnym przyjmowaniu leków z progestagenem, w tym tabletek stosowanych w antykoncepcji postkoitalnej zawierających lewonorgestrel.

Ze względu na brak danych o wpływie na noworodki/niemowlęta, w grupie kobiet karmiących, po przyjęciu octanu uliprystalu, nie zaleca się karmienia piersią przez kolejny tydzień.

Działania niepożądane po zastosowaniu octan uliprystalu występują częściej w porównaniu z preparatem lewonorgestrelu. Do najczęściej zgłaszanych efektów ubocznych należą bóle głowy, nudności, bóle brzucha i bolesne miesiączkowanie. Po przyjęciu octanu uliprystalu krwawienie miesiączkowe może wystąpić o kilka dni wcześniej lub później niż przewidywane.