Czy istnieją leki na odporność?

Wraz z rozpoczęciem sezonu infekcyjnego nie tylko zwiększa się liczba pacjentów w gabinetach lekarzy POZ, ale również liczba reklam preparatów wzmacniających odporność. Jednak czy stosowanie witaminy C lub żeń-szenia ma sens? Czy niesie ze sobą ryzyko interakcji lub może nawet pogorszyć stan zdrowia? O najpopularniejszych preparatach „na odporność” i ich skuteczności przeczytacie poniżej. 

Lizaty bakteryjne

Tzw. doustne poliwalentne szczepionki, czyli zabite komórki bakteryjne poddane lizie lub wyodrębnione organelle komórek bakteryjnych, są coraz szerzej stosowane w gabinetach lekarskich. Zwykle stanowią mieszaninę kilku gatunków bakterii będących najczęstszymi przyczynami zapalenia dróg oddechowych [1]. 

Ich działanie polega na stymulacji układu odpornościowego zarówno przez aktywację odporności swoistej, jak i nieswoistej. Wykazują skuteczność w zapobieganiu i leczeniu zarówno ostrych, jak i nawracających zakażeń górnych dróg oddechowych w populacji dziecięcej i u dorosłych [2]. Zmniejszają również liczbę zaostrzeń oraz łagodzą objawy infekcji u pacjentów z  POChP [3].

Według zaleceń World Association of Infectious Diseases and Immunological Disorders u dzieci od 6. miesiąca życia z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych rekomendowane są lizaty bakteryjne zawierające OM-85 (w Polsce preparat Broncho-Vaxom) celem zapobiegania kolejnym nawrotom [4].

Więcej o diagnostyce i leczeniu nawracających zakażeń dróg oddechowych dowiecie się z zapisu wideo naszego webinaru – zapraszamy do obejrzenia!

Wideo

Nawracające zakażenia dróg oddechowych w sezonie infekcyjnym

Sprawdź

Szczepionki

Wśród najczęstszych czynników etiologicznych zakażeń dolnych dróg oddechowych wyróżniamy patogeny bakteryjne (Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae typu b), jak i wirusowe (syncytialny wirus oddechowy (RSV) oraz wirus grypy) [5]. Na wszystkie cztery są stosowane szczepienia. 

Inaktywowana szczepionka przeciw grypie jest zalecana wszystkim dorosłym w czasie sezonu infekcyjnego, najlepiej na jego początku [6]. Zmniejsza ryzyko hospitalizacji z powodu grypy o ponad 50% (wśród dzieci aż o 70,2%), jednak większą skuteczność obserwowano w zapobieganiu zachorowaniom wywołanym wirusem grypy typu A [7]. 

Poradnik

Grypa

Sprawdź

Od 60. roku życia rekomendowana jest również szczepionka przeciwko RSV [6]. Udowodniono, że w tej grupie chorych znacząco zmniejsza ryzyko hospitalizacji z powodu ostrego zakażenia dróg oddechowych [8]. 

Pacjentom z chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca czy choroby sercowo-naczyniowe, rekomendowana jest również szczepionka przeciw pneumokokom [6]. Zaobserwowano ponad 40% skuteczność w zapobieganiu pozaszpitalnemu zapaleniu płuc o etiologii Streptococcus pneumoniae oraz ponad 70% w przypadku inwazyjnej choroby pneumokokowej [9]. Wszystkie aktualne zalecenia dotyczące szczepień można znaleźć na stronie Państwowego Zakładu Higieny. 

Witaminy

Według The European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN) niskie spożycie lub poziom w organizmie kilku mikroelementów – w tym witamin A, E, B6 i B12, cynku i selenu – wiąże się z gorszymi rokowaniami u pacjentów z infekcjami wirusowymi [10]. 

W przypadku niedoborów suplementacja do zalecanych poziomów może być korzystna. Jednak w przypadku braku niedoboru, rutynowa suplementacja mikroelementami prawdopodobnie ma niewielki wpływ na zapobieganie lub leczenie określonych infekcji [10, 11]. 

Należy również pamiętać, że zbyt duża suplementacja witamin może powodować nieprzyjemne lub groźne objawy (takie jak bóle i zawroty głowy, podwyższenie parametrów wątrobowych, niewydolność nerek, bóle brzucha, biegunki, bóle mięśni, zaburzenia krzepnięcia krwi), a same preparaty wchodzą w interakcje ze stosowanymi lekami. 

Witamina A

WHO zaleca suplementację witaminy A u dzieci jedynie na obszarach z wysokim ryzykiem niedoboru, a do takich państw nie należy Polska [12]. Co więcej, suplementacja dawkami wyższymi niż zalecane u dzieci prawidłowo odżywionych może nawet zwiększać ryzyko infekcji dróg oddechowych [13]. 

Witamina C

Na niedobór witaminy C narażone są przede wszystkim osoby starsze, palące czy z zespołem uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Niektóre badania sugerują, że suplementacja wzmacnia działanie układu odpornościowego, ale jej działanie może się różnić w zależności od indywidualnego poziomu witaminy C [14, 15]. 

Według przeglądu Cochrane z 2013 roku [16] regularne przyjmowanie co najmniej 200 mg witaminy C na dobę nie miało wpływu na ryzyko wystąpienia przeziębienia w populacji ogólnej, jednak wśród osób narażonych na ekstremalny wysiłek fizyczny (takich jak maratończycy, narciarze czy żołnierze na terenach arktycznych) jej suplementacja zmniejszała ryzyko wystąpienia przeziębienia o 52%. Ponadto w populacji ogólnej regularne stosowanie suplementów skróciło czas trwania przeziębienia o około 8% u dorosłych i około 14% u dzieci, zmniejszyło również nasilenie przeziębienia [16]. 

Metaanaliza z 2021 roku [17] wskazuje, że suplementacja witamina C redukuje ryzyko przeziębienia i innych ostrych infekcji dróg oddechowych o 4%. Efekty mogą różnić się w zależności od płci, z 18% zmniejszonym ryzykiem wśród mężczyzn, ale bez znaczącego efektu wśród kobiet, a także skróconym czasem trwania objawów o 9% [17].

Witamina D

Niedobór witaminy D jest powszechny w Polsce, wobec czego nawet wśród zdrowych, dorosłych osób zalecana jest suplementacja witaminy D od października do kwietnia [18]. Niedobór witaminy D zwiększa podatność organizmu na zakażenia, takie jak grypa i inne infekcje dróg oddechowych, wirusowe zapalenia wątroby typu C, HIV i inne infekcje wirusowe [19]. 

W przeglądach systematycznych oraz metaanalizach z ostatnich lat zaobserwowano zmniejszenie ryzyka wystąpienia ostrej infekcji dróg oddechowych o 3-8% [17, 20] oraz skrócenie czasu trwania objawów o 6% [20]. Jednakże w dwóch badaniach z 2022 roku z liczną próbą badanych nie wykazano istotnej różnicy w zmniejszeniu ryzyku wystąpienia infekcji oddechowej u osób przyjmujących suplementację [21, 22]. Badano również, czy suplementacja witaminą D pomaga w leczeniu infekcji dróg oddechowych, ale wyniki sugerują, że nawet jeśli ma ona korzyści, to są one znacznie ograniczone [23]. 

Witamina E

Doniesienia dotyczące suplementacji witaminy E są sprzeczne, a izolowany niedobór zdarza się rzadko, głównie wśród pacjentów z zaburzeniami wchłaniania [19]. Wyniki niektórych badań wskazują nawet, że suplementacja witaminy E może wiązać się z dłuższym czasem trwania choroby, poważniejszymi objawy oraz większą liczbą objawów [24].

Cynk

Niski poziom cynku związany jest z większym ryzykiem infekcji wirusowych [25], zapalenia płuc u osób starszych, a osoby z niedoborem mają większe ryzyko biegunki i chorób układu oddechowego [26]. 

Metaanaliza z 2021 roku wykazała, że suplementacja cynku może skracać czas trwania przeziębienia, ale ma niejasny wpływ na nasilenie objawów [27]. Co istotne, w większości uwzględnionych badań brano pod uwagę pastylki z octanem lub glukonianem cynku z całkowitą dzienną dawką cynku wynoszącą od 45 do 300 mg przez okres do 2 tygodni, w niektórych badaniach stosowano aerozole lub żele do nosa. 

Uważa się, że ochronne działanie cynku w infekcjach oddechowych może być związane z bezpośrednim hamowaniem wiązania i replikacji rinowirusa w błonie śluzowej nosa oraz tłumieniem stanu zapalnego. Właśnie dlatego w badaniach badających skuteczność cynk jest zwykle podawany w postaci pastylek lub syropu, który tymczasowo przylega do jamy ustnej i gardła, powodując kontakt cynku z wirusem w tych obszarach. Inne badania również wykazały, że cynk skraca czas trwania objawów przeziębienia, ale nie zmniejsza ryzyka wystąpienia [19]. 

Z kolei w przeglądzie systematycznym z 2011 roku wykazano, że stosowanie pastylek cynkowych jedynie w dawkach powyżej 75 mg/dobę skraca czas trwania przeziębienia [28].

Czosnek

Uważa się, że czosnek może mieć działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne oraz przeciwgrzybicze [19]. Obecnie istnieje jednak zbyt mało badań badających skuteczność suplementacji czosnku na zapobieganie lub leczenie choroby przeziębieniowej czy grypy. Wyniki tych badań są niejednoznaczne [19]. 

Żeń-szeń

Chociaż liczba badań jest znacznie ograniczona, wyniki sugerują, że żeń-szeń może pomóc zmniejszyć ryzyko rozwoju przeziębienia i innych infekcji dróg oddechowych. Jego wpływ na nasilenie i czas trwania objawów jest jednak niejasny. 

Metaanaliza z 2020 roku [29] wykazała, że żeń-szeń zmniejsza ryzyko rozwoju infekcji górnych dróg oddechowych o 31%, ale nie skraca czasu trwania objawów. W badaniach stosowano ekstrakty z Panax ginseng (3 g/dzień) lub Panax quinquefolius (400 mg/dzień) codziennie przez 8 do 16 tygodni. Autorzy zaznaczyli jednak, że ryzyko błędu systematycznego było wysokie lub niejasne w przypadku większości badań, a liczne ograniczenia badań uniemożliwiły im wyciągnięcie wniosków. 

Co istotne, żeń-szeń wchodzi w liczne interakcje z lekami, między innymi przeciwcukrzycowymi [19]. 

Probiotyki

W większości badań klinicznych, w których sprawdzano, czy probiotyki zmniejszają ryzyko infekcji dróg oddechowych u niemowląt, dzieci i dorosłych, uzyskano pozytywne wyniki. 

W jednej z metaanaliz [30] uczestnicy przyjmowali szczepy Lactobacillus, połączenie szczepów Lactobacillus i Bifidobacterium lub placebo przez okres od 3 tygodni do 7 miesięcy, głównie w okresie zimowym. Probiotyki miały umiarkowane, ale statystycznie istotne działanie, skracając czas trwania choroby o prawie jeden dzień oraz zmniejszając liczbę dni nieobecności w przedszkolu, szkole lub pracy o około 4 godziny w porównaniu z placebo. 

Wyniki innej metaanalizy [31], obejmującej 39 badań z udziałem 8046 zdrowych mężczyzn i kobiet, którzy stosowali różne szczepy probiotyczne, w tym Lactobacillus, Bifidobacterium, Enterococcus i Lactococcus wykazało zmniejszenie ryzyka wystąpienia jednej lub więcej infekcji dróg oddechowych o 9%, nasilenia objawów oraz czasu trwania choroby o 0,23 dnia. 

Mimo obiecujących badań istotne jest, by pamiętać o pewnych ograniczeniach, które wskazują autorzy prac – wyniki bardzo różnią się zależnie od stosowanych szczepów bakterii, a działanie może się znacząco różnić w zależności od patogenu, wywołującego chorobę [19]. 

Panel ekspertów World Association of Infectious Diseases and Immunological Disorders [4] zaznacza, że wciąż brakuje wystarczającej ilości danych, by określić, czy u dzieci z nawracającymi infekcjami dróg oddechowych można zapobiegać za pomocą probiotyków. Mimo doniesień o pozytywnym działaniu probiotyków w takich przypadkach obecnie nie jest możliwe określenie, które probiotyki, w jakiej dawce i w jakim schemacie podawania mogą być naprawdę skuteczne. 

Praktyka kliniczna

Wpływ mikrobioty na odporność, czyli dieta a infekcje

Sprawdź

Kwasy tłuszczowe omega-3

Kwasy omega-3 mają działanie przeciwwirusowe oraz przeciwbakteryjne, a wyższe spożycie i wyższe poziomy kwasów EPA i DHA we krwi wiąże się z niższymi poziomami cytokin zapalnych [19]. Z uwagi na to działanie sprawdzano, czy suplementacja u niemowląt ma wpływ na wystąpienie i przebieg infekcji oddechowych. Wyniki badań są niejednoznaczne, wykazano, że niektóre efekty mogą zależeć od wieku niemowlęcia i dawki kwasów omega-3 [19]. Badano również wpływ kwasów omega-3 u pacjentów z ARDS, jednak mimo kilku pozytywnych doniesień, ich stosowanie nie jest rekomendowane [32]. 

To co zalecać pacjentom?

Niestety, mimo doniesień o tym, że niektóre preparaty mogą pozytywnie wpływać na działanie układu odpornościowego, w przeważającej większości brak jest wystarczającej ilości dowodów na to, że ich suplementacja faktycznie wzmacnia odporność i chroni przed infekcjami. 

Pacjentom należy przypominać, że na odporność ma wpływ szereg czynników: 

• odpowiednia dieta, 
• wysiłek fizyczny, 
• odpowiednia ilość snu, 
• utrzymywanie prawidłowej masy ciała, 
• niepalenie tytoniu, 
• ograniczenie spożywania alkoholu, 
• unikanie nadmiernego stresu, 
• status socjoekonomiczny [33-35]. 

Co szczególnie ważne w sezonie infekcyjnym, należy przypominać o podstawowych zasadach higieny, takich jak częste mycie rąk, u osób podatnych na infekcje unikanie dużych skupisk ludzi. Pacjentom powinno się również proponować zalecane szczepienia ochronne.