Tendencje samobójcze

Krótka teoria

Samobójstwo to przemyślane, zamierzone działanie mające na celu odebranie sobie życia, podjęte samodzielnie, którego następstwem jest śmierć.

Próba samobójcza to działanie podjęte z intencją samobójstwa, bez udziału osób drugich i tragicznego zakończenia, mogące spowodować lub powodujące określone samouszkodzenie ciała lub zatrucie. Zamiar dokonania samobójstwa nie musi być stuprocentowy. Każde pragnienie śmierci w związku z podjętym działaniem może być uznane za rzeczywistą próbę samobójczą.

Myśli samobójcze to fantazje i przemyślenia na temat samobójstwa, jak i pragnienia i impulsy do jego podjęcia. Dzielą się one na myśli bierne (np. „chciałbym nie istnieć”) i czynne (np. „chcę się zabić i wiem, jak to zrobić”).

Zachowania samobójcze to wypowiadane groźby samobójstwa, sporządzenia konkretnych planów samobójstwa i usiłowanie samobójstwa lub jego podjęcie.

Tendencje samobójcze to występowanie w określonym okresie życia jednostki myśli i zachowań samobójczych. Ich stwierdzenie ma aspekt rokowniczy i wskazuje na wysokie ryzyko samobójstwa.

Zespół presuicydalny to stan psychiczny poprzedzający próbę samobójczą, charakteryzujący się zawężeniem myślenia, wzrostem autoagresji i utratą wartości życiowych. Osoba odczuwa osaczenie, izolację i beznadzieję, co prowadzi do postrzegania samobójstwa jako jedynego rozwiązania.

Wywiad

Uwaga! Przy ocenie zagrożenia samobójstwem należy nawiązać dobry, przyjazny kontakt z pacjentem oraz zadbać o jego komfort i poczucie bezpieczeństwa. Jest to podstawowy etap, mający istotne znaczenie dla uzyskania wiarygodnych informacji. Podczas rozmowy z pacjentem nie należy dawać mu obietnic bez pokrycia, np. takich, że nie ujawni się uzyskanych informacji o aktualnych tendencjach samobójczych (podstawową zasadą postępowania jest skonsultowanie się z zespołem terapeutycznym, superwizja terapii i budowanie sieci wsparcia).

Ważne! Konieczne jest prowadzenie bardzo szczegółowej dokumentacji medycznej w celu monitorowania postępów w diagnozie i dla późniejszej terapii.

• Ocena zachowań samobójczych: pytania o myśli i plany samobójcze powinny być formułowane jasno i wprost. Powinny obejmować: opis planowanego samobójstwa, dostępność do metod i ocenę ich letalności: Czy pacjent myślał o odebraniu sobie życia? Od kiedy występują myśli samobójcze? Czy pacjent rozmawiał z kimś o swoich zamiarach? Jak by odebrał sobie życie? Czy myśli o samobójstwie nawracają mimowolnie? Czy wcześniejsze kontakty z ludźmi i zainteresowania uległy zawężeniu? W jakich okolicznościach pacjent ma zamiar dokonać próby samobójczej?
• Wywiad w kierunku wcześniejszych prób samobójczych i samookaleczeń: początek ich wystąpienia, liczba, motywy, czynniki wyzwalające, metody, ciężkość następstw, nasilenie intencji samobójczych. Ważne są pytania szczegółowe: o udaremnione próby samobójcze, czy pacjent przewidywał, że zostanie odratowany, czy zostawił list pożegnalny, czy PS nie była zagrożeniem dla innych osób: W jakich okolicznościach pacjent dokonał próby samobójczej? Jakie są przyczyny bezpośrednie i pośrednie samobójstwa? Czy to jest pierwsza próba samobójcza? Jeśli nie, jak wyglądały poprzednie? 
• Wywiad w kierunku chorób pacjenta, przebytego leczenia psychiatrycznego i ustalenie obecnej diagnozy: Czy pacjent choruje na depresję/zaburzenia nastroju/schizofrenię/inne zaburzenie psychiczne? Czy pacjent chodzi do psychiatry/psychologa? 
• Czy w rodzinie pacjenta występowały zachowania samobójcze lub zaburzenia psychiczne?
• Obecność stresorów o charakterze ostrym (np. utrata mienia w pożarze) i przewlekłym (np. brak pracy wiele miesięcy): Co się działo w ostatnim tygodniu przed próbą samobójstwa? Co się działo w ostatnim dniu, godzinach przed próbą samobójstwa? Jak się czuł po odzyskaniu przytomności? Czy z obecnej perspektywy pacjent ponowiłby próbę samobójczą? Czy w ostatnim okresie życia stracił kogoś bliskiego? Jakich strat pacjent doznał w swoim życiu? Jak wpłynęły one na historię życia?
• Ustalenie sytuacji psychospołecznej, w tym czynników chroniących (wsparcie osób bliskich, dostęp do lekarza): Gdzie pacjent mieszka? Mieszka sam czy z kimś? Czy pacjent ma partnera/partnerkę/przyjaciół? Czy ma dobry kontakt z rodziną? Czy bliskie osoby wspierają pacjenta?

Aktualne skargi somatyczne i psychiczne: Czy pacjent odczuwa lęk/uczucie beznadziejności/niepokój? Czy pacjent używa substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, papierosy)? 

Do oceny myśli i zachowań samobójczych stworzonych zostało wiele różnych skal. Jedną z nich jest skala do oceny zachowań samobójczych z Uniwersytetu Columbia (The Columbia-Suicide Severity Rating Scale – C-SSRS).

Inną skalą, która może okazać się przydatna w ocenie ryzyka samobójstwa opiece ambulatoryjnej jest Skala SAD PERSONS.

Im więcej punktów uzyska pacjent w tej skali, tym większe jest ryzyko samobójstwa.

Ocena ryzyka samobójstwa nie należy do zadań prostych. Musi ona brać pod uwagę nie tylko stan psychiczny pacjenta, ale także współchorobowość, wsparcie społeczne oraz sytuację osobistą pacjenta. To poczucie, że pacjent znalazł się w sytuacji bez wyjścia jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka. Użycie skal oceniających ryzyko samobójstwa może być pomocne dla klinicystów, jednak nie umożliwiają one dokładnego, wysoce prawdopodobnego jego oszacowania. Obecność przynajmniej jednego z poniższych czynników sprawia jednak, że ryzyko trzeba traktować jako wysokie: 

• nasilenie objawów depresji oraz używanie substancji psychoaktywnych,
• poczucie pacjenta, że znalazł się w sytuacji bez wyjścia, 
• argumentacja za samobójstwem przeważa nad argumentacją przeciwko niemu, 
• wcześniejsze myśli/tendencje/próby samobójcze, 
• aktywne przygotowania do popełnienia samobójstwa.

Ocena kliniczna

Obowiązuje ogólne badanie internistyczne, jednak wywiad powinien wskazać, które układy należy zbadać ze szczególną uważnością.

W ocenie klinicznej pacjenta z tendencjami samobójczymi istotne jest obejrzenie skóry w poszukiwaniu ewentualnych śladów po samouszkodzeniach (blizny, rany cięte, zadrapania, wybroczyny).

Uwaga! Czerwona flaga!

• Próba samobójcza! W zależności od metody zastosowanej przez pacjenta, należy podjąć natychmiastowe działania w celu uratowania życia i ustabilizowania stanu pacjenta.
• Nawet same myśli samobójcze, ujawnione podczas kontaktu z pacjentem (np. w POZ), są wskazaniem do pilnej interwencji ZRM, szczególnie jeśli istnieje ryzyko, że pacjent może podjąć działania zagrażające jego życiu.

Postępowanie diagnostyczne

Pacjent zagrożony samobójstwem powinien zostać skierowany do psychiatry – podstawowym zaleceniem w stosunku do osób z wysokim ryzykiem samobójstwa jest pełne badanie psychiatryczne. Ważne jest doraźne opanowanie lęku przed stygmatyzacją, a także zapewnienie ciągłości opieki bez względu na “pierwsze wrażenie”. Postępowanie psychiatryczne w kryzysie samobójczym musi być wielokierunkowe.

Zalecenia

• Pacjent powinien zostać umieszczony w sali, z której nie można wyskoczyć przez okno, z sali powinny zostać usunięte wszelkie przedmioty, które pacjent mógłby wykorzystać do popełnienia samobójstwa. Pacjent powinien być pod stałą obserwację (w izbie przyjęć lub na oddziale) oraz powinny zostać zapewnione warunki uniemożliwiające mu ucieczkę.
• Po przeprowadzeniu badania lekarskiego, z oceną stanu psychicznego i zagrożenia samobójstwem, pacjent powinien otrzymać farmakoterapię i psychoterapię w zależności od stwierdzonych zaburzeń psychicznych.
• Farmakoterapia depresji – patrz: “Zaburzenia depresyjne”, sekcja: Zalecenia. Ważne! Leki przeciwdepresyjne uzyskują swój efekt dopiero po około 2 tyg. stosowania! W przypadku występowania objawów lękowych, stosować należy benzodiazepiny. Ryzyko realizacji tendencji samobójczych wzrasta, jeśli występują zaburzenia snu, dlatego niezależnie od zapewnienia nadzoru wskazane jest stosowanie odpowiednich leków nasennych: o krótkim okresie półtrwania (zaleplon, zolpidem, zopiklon oraz krótko działające benzodiazepiny: estazolam, lormetazepam, temazepam), jeśli występują tylko trudności z zasypianiem, a o długim okresie półtrwania (np. nitrazepam), jeśli występują wybudzenia i trudności z ponownym zaśnięciem w ciągu nocy.
• W organizowaniu psychicznego i życiowego wsparcia dla pacjenta powinna zostać uwzględniona ewentualna pomoc rodziny i przyjaciół. Mogą zostać jednak powiadomieni tylko za zgodą pacjenta.
• Powinna zostać zorganizowana konsultacja psychiatryczną i ewentualne skierowanie na oddział psychiatryczny.

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego

Zgodnie z Ustawą o ochronie zdrowia psychicznego (Uozp) podstawą postępowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi jest podejmowanie wszelkich działań medycznych po uzyskaniu zgody pacjenta. Określone są w niej odstępstwa od tej zasady, jeżeli aktualny stan psychiczny pacjenta uniemożliwia uzyskanie świadomej zgody. 

W przypadku osoby zagrożonej samobójstwem istotne są artykuły Uozp określające okoliczności przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody (art. 23 i 24), a także stosowanie przymusu bezpośredniego (art. 18).

Zgodnie z art. 23 Uzop do szpitala psychiatrycznego bez zgody może zostać przyjęta osoba chora psychicznie, tylko gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób (np. poprzez zachowanie samobójcze). 

Art 24. Uzop określa okoliczności przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody na obserwację, gdy lekarz psychiatra ma wątpliwości czy zachowanie pacjenta (niosące zagrożenie określone w art. 23) wynika z choroby psychicznej, czy innych zaburzeń psychicznych, czy może wystąpiło u osoby bez zaburzeń psychicznych. W czasie takiej obserwacji, trwającej do 10 dni, nie można stosować leczenia wbrew woli pacjenta. 

Przymus bezpośredni, opisany w art. 18 Uzop, można stosować tylko wtedy, gdy osoby te dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby, lub bezpieczeństwu powszechnemu, lub w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, albo gdy poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej/jednostki organizacyjnej pomocy społecznej. Do środków przymusu bezpośredniego należą: przytrzymanie, przymusowe podanie leków, unieruchomienie oraz izolacja.

Przykładowa wizyta

Wywiad

Pacjentka (lat 21) skarży się na utrzymujące się od ponad dwóch miesięcy zmęczenie i brak energii. Początkowo wiązała objawy z obciążającym okresem na uczelni i w pracy, natomiast utrzymują się one po przeminięciu stresujących czynników. Pacjentka neguje utratę/przyrost masy ciała, osłabienie tolerancji wysiłku, duszność, uczucie kołatania serca, bóle głowy, omdlenia, wypadanie włosów, zwiększoną łamliwość paznokci, suchość skóry, objawy ze strony układu pokarmowego (nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunki czy zaparcia). Pacjentka stosuje dietę wegańską, nie stosuje suplementacji. Nastrój określa jako średni. Zapytana o sposoby spędzania wolnego czasu przyznała, że w ostatnim czasie mniej zajmują ją dawne zainteresowania i nie sprawiają jej przyjemności. Skarży się na problemy z koncentracją, które utrudniały jej naukę do egzaminów i na poczucie spowolnienia, zauważane też przez najbliższe otoczenie. Zauważyła też, że często budzi się nad ranem i nie może zasnąć. Zgłasza myśli rezygnacyjne (“czuję, że to wszystko nie ma sensu”), znaczące obniżenie samooceny i poczucia własnej sprawczości. Neguje zwiększenie/zmniejszenie apetytu, odczuwanie wyrzutów sumienia czy poczucia winy, myśli samobójcze. Mieszka z matką i bratem, określa ich relacje jako dobre. Nie choruje przewlekle, nie przyjmuje leków. Neguje alergie, uczulenia na leki. Alkohol pije okazjonalnie. W wywiadzie rodzinnym nawracające zaburzenia depresyjne u babci ze strony matki, celiakia u brata (pacjentka nie była badana w tym kierunku, nie zgłasza objawów po spożyciu glutenu). Nie zgłasza innych dolegliwości. 

Badanie przedmiotowe

Stan ogólny dobry. Pacjentka z kontaktem słowno-logicznym zachowanym. Temp 36,6 ^oC. Skóra czysta, bez wykwitów, prawidłowo ucieplona. Gardło blade, migdałki bez nalotów, śluzówki różowe. Węzły podżuchwowe niewyczuwalne palpacyjnie. Osłuchowo nad obu polami płucnymi szmer pęcherzykowy prawidłowy. Opukowo bz. Tony serca czyste, HR 65/min. BP 110/70 mmHg. Brzuch miękki, niebolesny w czasie badania palpacyjnego, bez oporów patologicznych, perystaltyka słyszalna prawidłowo. Objawy otrzewnowe ujemne. Objaw Goldflama obustronnie ujemny. Bez obrzęków obwodowych. Neurologicznie bez zmian. Zakres ruchów biernych i czynnych kończyn stosowny do wieku.

Zalecenia i leczenie

Włączono wenlafaksynę 75 mg/dz. w dwóch dawkach podzielonych. W przypadku pogorszenia stanu zdrowia konieczna jest pilna konsultacja lekarska. Zalecono regularne przyjmowanie leków, poinformowano, że samodzielna modyfikacja leczenia może prowadzić do groźnych następstw, w tym śmierci włącznie. Poinformowano o możliwych działaniach niepożądanych i skutkach ubocznych stosowanego leczenia, które mogą prowadzić do śmierci włącznie. Zlecono badania laboratoryjne: morfologię krwi obwodowej z rozmazem, TSH, żelazo, ferrytynę. Zalecono oznaczenie wit. B₁₂ (prywatnie) i stosowanie suplementacji wit. B₁₂ (25-100 μg 1x/dz.) ze względu na stosowaną dietę wegańską. Kontrola skuteczności leczenia i wyników badań laboratoryjnych za miesiąc.

Wizyta kontrolna (1)

Wywiad 

Po dwóch tygodniach pacjentka pojawiła się w gabinecie z matką. Pacjentka udzieliła zgody na jej obecność podczas badania. Matka jest poważnie zaniepokojona stanem córki, która od rozpoczęcia przyjmowania leków wydaje się być rozdrażniona, ma więcej energii, wcześniej widoczne spowolnienie psychoruchowe minęło, ale pacjentka nie zajmuje się obowiązkami, nie wróciła do dawnych hobby. Bezpośrednim powodem, dla którego matka pacjentki namówiła ją na wizytę lekarską, było znalezienie w rzeczach córki listu pożegnalnego zaadresowanego do niej i bezpośrednio sugerującego zamiary samobójcze. Pacjentka w trakcie wywiadu niechętnie odpowiada na pytania. Zapytana o nastrój, podaje, że gorszy niż wcześniej, przyznaje się do myśli samobójczych. Nie zgłasza innych dolegliwości.

Badanie przedmiotowe:

Pacjentka nie wyraziła zgody na badanie przedmiotowe.

Zalecenia i leczenie

Wezwano transport medyczny. Wypisano skierowanie do szpitala do oddziału psychiatrii: “Zamiary samobójcze. Pacjentka spełnia kryteria umiarkowanego epizodu depresyjnego. Od dwóch tygodni leczona wenlafaksyną w dawce 75 mg/dz. w dwóch dawkach podzielonych. Proszę o objęcie opieką specjalistyczną.” Uzyskano zgodę pacjentki na transport do szpitala.

Lista telefonów dla osób w kryzysie psychicznym

Telefony zaufania odgrywają kluczową rolę w niesieniu pomocy osobom zmagającym się z kryzysem psychicznym, dając im przestrzeń do rozmowy w atmosferze bezpieczeństwa, zaufania i zrozumienia. Ich głównym celem nie jest udzielanie porad w tradycyjnym znaczeniu, lecz empatyczne słuchanie, wspieranie w trudnych chwilach i budowanie nadziei na poprawę sytuacji. Wszystkie poniższe numery są dostępne przez całą dobę, siedem dni w tygodniu.

1. 116 123 – Kryzysowy Telefon Zaufania;
2. 800 70 2222 – całodobowy numer Centrum Wsparcia dla Osób Dorosłych w Kryzysie Psychicznym;

800 12 1212 – Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka.

Przykładowa wizyta

Wywiad

Pacjentka (lat 21) skarży się na utrzymujące się od ponad dwóch miesięcy zmęczenie i brak energii. Początkowo wiązała objawy z obciążającym okresem na uczelni i w pracy, natomiast utrzymują się one po przeminięciu stresujących czynników. Pacjentka neguje utratę/przyrost masy ciała, osłabienie tolerancji wysiłku, duszność, uczucie kołatania serca, bóle głowy, omdlenia, wypadanie włosów, zwiększoną łamliwość paznokci, suchość skóry, objawy ze strony układu pokarmowego (nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunki czy zaparcia). Pacjentka stosuje dietę wegańską, nie stosuje suplementacji. Nastrój określa jako średni. Zapytana o sposoby spędzania wolnego czasu przyznała, że w ostatnim czasie mniej zajmują ją dawne zainteresowania i nie sprawiają jej przyjemności. Skarży się na problemy z koncentracją, które utrudniały jej naukę do egzaminów i na poczucie spowolnienia, zauważane też przez najbliższe otoczenie. Zauważyła też, że często budzi się nad ranem i nie może zasnąć. Zgłasza myśli rezygnacyjne (“czuję, że to wszystko nie ma sensu”), znaczące obniżenie samooceny i poczucia własnej sprawczości. Neguje zwiększenie/zmniejszenie apetytu, odczuwanie wyrzutów sumienia czy poczucia winy, myśli samobójcze. Mieszka z matką i bratem, określa ich relacje jako dobre. Nie choruje przewlekle, nie przyjmuje leków. Neguje alergie, uczulenia na leki. Alkohol pije okazjonalnie. W wywiadzie rodzinnym nawracające zaburzenia depresyjne u babci ze strony matki, celiakia u brata (pacjentka nie była badana w tym kierunku, nie zgłasza objawów po spożyciu glutenu). Nie zgłasza innych dolegliwości. 

Badanie przedmiotowe

Stan ogólny dobry. Pacjentka z kontaktem słowno-logicznym zachowanym. Temp 36,6 st. C. Skóra czysta, bez wykwitów, prawidłowo ucieplona. Gardło blade, migdałki bez nalotów, śluzówki różowe. Węzły podżuchwowe niewyczuwalne palpacyjnie. Osłuchowo nad obu polami płucnymi szmer pęcherzykowy prawidłowy. Opukowo bz. Tony serca czyste, HR 65/min. BP 110/70 mmHg. Brzuch miękki, niebolesny w czasie badania palpacyjnego, bez oporów patologicznych, perystaltyka słyszalna prawidłowo. Objawy otrzewnowe ujemne. Objaw Goldflama obustronnie ujemny. Bez obrzęków obwodowych. Neurologicznie bez zmian. Zakres ruchów biernych i czynnych kończyn stosowny do wieku.

Zalecenia i leczenie

Włączono wenlafaksynę 75 mg/d w dwóch dawkach podzielonych. W przypadku pogorszenia stanu zdrowia konieczna jest pilna konsultacja lekarska. Zalecono regularne przyjmowanie leków, poinformowano, że samodzielna modyfikacja leczenia może prowadzić do groźnych następstw, w tym śmierci włącznie. Poinformowano o możliwych działaniach niepożądanych i skutkach ubocznych stosowanego leczenia, które mogą prowadzić do śmierci włącznie. Zlecono badania laboratoryjne: morfologię z rozmazem, TSH, żelazo, ferrytynę. Zalecono oznaczenie wit. B12 (prywatnie) i stosowanie suplementacji wit. B12 (25-100 μg 1xd) ze względu na stosowaną dietę wegańską. Kontrola skuteczności leczenia i wyników badań laboratoryjnych za miesiąc.

Wizyta kontrolna (1)

Wywiad 

Po dwóch tygodniach pacjentka pojawiła się w gabinecie z matką. Pacjentka udzieliła zgody na jej obecność podczas badania. Matka jest poważnie zaniepokojona stanem córki, która od rozpoczęcia przyjmowania leków wydaje się być rozdrażniona, ma więcej energii, wcześniej widoczne spowolnienie psychoruchowe minęło, ale pacjentka nie zajmuje się obowiązkami, nie wróciła do dawnych hobby. Bezpośrednim powodem dla którego matka pacjentki namówiła ją na wizytę lekarską było znalezienie w rzeczach córki listu pożegnalnego zaadresowanego do niej i bezpośrednio sugerującego zamiary samobójcze. Pacjentka w trakcie wywiadu niechętnie odpowiada na pytania. Zapytana o nastrój podaje, że gorszy niż wcześniej, przyznaje się do myśli samobójczych. Nie zgłasza innych dolegliwości.

Badanie przedmiotowe:

Pacjentka nie wyraziła zgody na badanie przedmiotowe.

Zalecenia i leczenie

Wezwano transport medyczny. Wypisano skierowanie do szpitala do Oddziału Psychiatrii: “Zamiary samobójcze. Pacjentka spełnia kryteria umiarkowanego epizodu depresyjnego. Od dwóch tygodni leczona wenlafaksyną w dawce 75 mg/d w dwóch dawkach podzielonych. Proszę o objęcie opieką specjalistyczną.” Uzyskano zgodę pacjentki na transport do szpitala.

Kody ICD-10

Referencje

1. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/statystyka-przyczyn-zgonow/zamachy-samobojcze-w-2016-r-,5,1.html [ostatni dostęp: 02.04.2025 r.]
2. Jarema, M. Psychiatria. PZWL, Warszawa 2016
3. Interna Szczeklika 2019. Medycyna Praktyczna, Kraków 2019
4. Jarema, M. Czy można ocenić ryzyko samobójstwa? Psychiatr. Pol. 2018; 52(1): 7–19
5. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r. Dz. U. 1994 nr 111 poz. 535. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19941110535
6. Posner K, Brent D, Lucas C, et al. Columbia-Suicide Severity Rating Scale (C-SSRS). The Columbia Lighthouse Project. Published 2008. https://cssrs.columbia.edu/wp-content/uploads/C-SSRS-1-14-09-SinceLastVisit_AU5.1_eng-USori-1.pdf​ [ostatni dostęp: 02.04.2025 r.]
7. Młodożeniec, A., Jarema, M., Ryzyko samobójstwa szacowane na podstawie skal oceny stanu psychicznego. Przegląd ważniejszych narzędzi badawczych. Psychiatria po Dyplomie. Tom 7, Nr 4, 2010.
8. Ciężka, E., Radzioch, J., & Szczygieł, A. Zespół presuicydalny a kwestia samobójstw.
9. Czabański A. Samobójstwa i próby samobójcze w Polsce w latach 2020-2024. Warszawa: Polskie Towarzystwo Suicydologiczne; 2024. Dostępny na: https://zapobiegajmysamobojstwom.pl/wp-content/uploads/Raport-ogolny-za-lata-2020_2024-do-druku.pdf [ostatni dostęp: 02.04.2025 r.]