U kogo warto rozważyć szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest wirusową chorobą ośrodkowego układu nerwowego, wywoływaną przez wirusa kleszczowego zapalenia mózgu (ang. TBEV – tick-borne encephalitis virus) z rodziny Flaviviridae. Przenoszona jest głównie przez ukąszenie zakażonego kleszcza z rodzaju Ixodes ricinus (Europa) oraz Ixodes persulcatus (Azja). Choroba może prowadzić do ciężkich powikłań neurologicznych, w tym zapalenia mózgu, opon mózgowo-rdzeniowych i porażeń. Nie istnieje leczenie przyczynowe, dlatego kluczową strategią zapobiegania KZM jest szczepienie ochronne.

Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) oraz Polskiego Towarzystwa Wakcynologii (PTW), szczepienie przeciwko KZM zalecane jest osobom narażonym na zwiększone ryzyko ekspozycji na kleszcze. Warto rozważyć je szczególnie w określonych grupach populacyjnych, co omówiono poniżej.

Grupy ryzyka kwalifikujące się do szczepienia przeciwko KZM

Osoby przebywające w rejonach endemicznych

KZM występuje na obszarach o wysokiej populacji zakażonych kleszczy, obejmujących Europę Środkową, Wschodnią i Północną, a także Azję Północną. W Polsce największe ryzyko zakażenia odnotowuje się w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim, mazowieckim, śląskim i dolnośląskim. Osoby zamieszkujące lub często odwiedzające te tereny powinny być objęte szczepieniem.

Leśnicy, rolnicy i osoby pracujące na terenach zielonych

Zawody związane z długotrwałym przebywaniem w środowisku leśnym, parkowym i wiejskim są szczególnie narażone na kontakt z kleszczami. Szczepienie jest rekomendowane dla:

• leśników, 
• rolników, 
• pracowników służb leśnych, 
• ogrodników, 
• weterynarzy,
• innych osób zawodowo związanych z przebywaniem w terenach endemicznych.

Osoby uprawiające aktywność na świeżym powietrzu

Osoby spędzające czas na terenach zielonych, np. wędkarze, myśliwi, biegacze, rowerzyści, grzybiarze oraz turyści, również są narażone na kontakt z zakażonymi kleszczami. WHO zaleca szczepienie dla wszystkich osób rekreacyjnie przebywających na terenach endemicznych, szczególnie w okresie aktywności kleszczy (wiosna-lato).

Personel medyczny i laboratoryjny narażony na kontakt z wirusem KZM

Pracownicy laboratoriów diagnostycznych zajmujących się badaniami nad TBEV są narażeni na transmisję wirusa drogą aerogenną lub kontaktową. Dla tej grupy szczepienie powinno być obowiązkowe w ramach profilaktyki zawodowej.

Dzieci i młodzież przebywające na obszarach endemicznych

Dzieci są szczególnie narażone na ukąszenia kleszczy podczas zabaw na świeżym powietrzu. W niektórych krajach (np. Austria, Łotwa) szczepienia przeciwko KZM są częścią kalendarza szczepień ochronnych dla dzieci. W Polsce, mimo braku obowiązku, rekomenduje się ich stosowanie u dzieci mieszkających w rejonach endemicznych.

Osoby podróżujące do obszarów wysokiego ryzyka

Podróżni udający się w regiony endemiczne KZM, zwłaszcza planujący pobyt na terenach wiejskich, leśnych i parkowych, powinni być objęci profilaktyką szczepienną. Szczególnie dotyczy to osób podróżujących do krajów Europy Środkowej i Wschodniej, Skandynawii oraz Rosji.

Schemat szczepienia

Szczepienie przeciwko KZM jest dostępne w postaci kilku preparatów.

Schemat podstawowy obejmuje trzy dawki:

• dawka I: dzień 0,
• dawka II: 1–3 miesiące po pierwszej dawce,
• dawka III: 5–12 miesięcy po drugiej dawce.

Szczepienie można również przeprowadzić w schemacie przyspieszonym, np. w ciągu 2 tygodni, co może być korzystne dla osób podróżujących do obszarów endemicznych.

Dawkowanie dostosowane jest do grupy wiekowej:

• preparaty pediatryczne przeznaczone są dla dzieci od 1. roku życia,
• dawki dla dorosłych stosowane są od 16. roku życia.

Dla osób, które ukończyły podstawowy schemat szczepień, zaleca się dawkę przypominającą co 3–5 lat, zależnie od wieku i poziomu ekspozycji.

Skuteczność i bezpieczeństwo szczepienia

Badania kliniczne potwierdzają wysoką skuteczność szczepienia, sięgającą 95–99% po ukończeniu pełnego schematu. Odporność rozwija się po podaniu dwóch pierwszych dawek, a długotrwała ochrona wymaga podania dawki przypominającej.

Szczepionki przeciwko KZM są bezpieczne. Najczęstsze działania niepożądane to:

• łagodne reakcje miejscowe (ból, zaczerwienienie, obrzęk w miejscu wkłucia),
• objawy grypopodobne (gorączka, ból głowy, bóle mięśniowe),
• rzadziej reakcje alergiczne.

Podsumowanie

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest kluczowym elementem profilaktyki dla osób przebywających na terenach endemicznych i zawodowo lub rekreacyjnie narażonych na kontakt z kleszczami. Zaleca się je szczególnie dla leśników, rolników, turystów, dzieci, podróżnych oraz personelu laboratoryjnego. Wysoka skuteczność oraz korzystny profil bezpieczeństwa sprawiają, że szczepienia są rekomendowane przez WHO, ECDC oraz PTA.

W obliczu rosnącej liczby zachorowań i rozszerzania się terenów endemicznych, decyzja o szczepieniu powinna być podejmowana indywidualnie, z uwzględnieniem ekspozycji na kleszcze oraz ryzyka ciężkiego przebiegu choroby. Wczesna immunizacja pozwala uniknąć groźnych powikłań neurologicznych i stanowi skuteczną ochronę przed KZM.

Referencje 

1. European Centre for Disease Prevention and Control. (2022). Tick-borne encephalitis – Annual Epidemiological Report for 2022. https://www.ecdc.europa.eu/en/tick-borne-encephalitis
2. Heinz, F. X., & Stiasny, K. (2019). Vaccination and tick-borne encephalitis: the impact of vaccine hesitancy and the role of healthcare providers. Vaccine, 37(50), 6951-6952. https://doi.org/10.1016/j.vaccine.2019.09.068
3. Kollaritsch, H., Holzmann, H., Mitchell, L. B., Kunz, C., & Heinz, F. X. (2020). Tick-borne encephalitis (TBE) and the impact of vaccination: A 10-year experience in Europe. Vaccine, 38(30), 4242-4251. https://doi.org/10.1016/j.vaccine.2020.04.052
4. Riccardi, N., Antonello, R. M., Luzzati, R., Zajkowska, J., & Di Bella, S. (2019). Tick-borne encephalitis in Europe: A brief update on epidemiology, diagnosis, prevention, and treatment. European Journal of Internal Medicine, 62, 1-6. https://doi.org/10.1016/j.ejim.2019.02.006
5. World Health Organization. (2021). Vaccines against tick-borne encephalitis: WHO position paper – May 2021. Weekly Epidemiological Record, 96(19), 209-224. https://www.who.int/publications/i/item/who-wer9620 
6. Zajkowska, J., Moniuszko-Malinowska, A., Pancewicz, S. A., Czupryna, P., Dunaj, J., & Kondrusik, M. (2018). Epidemiology, clinical presentation, and prevention of tick-borne encephalitis: A review of 30 years of research in Poland. International Journal of Infectious Diseases, 66, 3-10. https://doi.org/10.1016/j.ijid.2017.11.024
7. Rendi-Wagner, P. (2019). Tick-borne encephalitis (TBE) in Europe: Epidemiology, clinical presentation, and prevention. Acta Medica Austriaca, 46(4), 146-156. https://doi.org/10.1007/s00508-019-1544-y
8. Kunze, U. (2021). Tick-borne encephalitis: An underestimated risk in travel medicine? Journal of Travel Medicine, 28(4), taab073. https://doi.org/10.1093/jtm/taab073