Żywność medyczna specjalnego przeznaczenia – co powinien wiedzieć lekarz POZ?

Niedożywienie to powszechny i niekiedy niedostrzegany problem. W sytuacjach, gdy standardowa dieta nie wystarcza do pokrycia zapotrzebowania energetyczno-białkowego, rekomendowane jest zastosowanie żywności medycznej specjalnego przeznaczenia. Stanowi ona element interwencji żywieniowej o udokumentowanej skuteczności klinicznej, możliwy do wdrożenia w gabinecie POZ – szczególnie w formie doustnych preparatów odżywczych (ONS).  

Czym jest żywność medyczna specjalnego przeznaczenia?

Żywność medyczna specjalnego przeznaczenia (ang. food for special medical purposes, FSMP) to środki spożywcze przeznaczone do stosowania w leczeniu dietetycznym pacjentów z określonymi zaburzeniami zdrowotnymi, u których normalna dieta jest niewystarczająca lub niemożliwa do zastosowania​.

Warto podkreślić, że produkty FSMP nie są suplementami diety – to środki spożywcze do stosowania zgodnie ze wskazaniami klinicznymi​.

Na rynku polskim dostępne są setki produktów klasyfikowanych jako FSMP. W POZ najczęściej wykorzystywana jest doustna dieta przemysłowa (ONS) – preparaty gotowe do spożycia, płynne lub w proszku, zawierające wszystkie lub wybrane składniki odżywcze. 

FSMP może być również podawana drogą dojelitową, jeśli pacjent nie może przyjmować pokarmów doustnie, a funkcja jelit jest zachowana. Żywienie to odbywa się przez zgłębniki lub PEG i wymaga skierowania do poradni żywieniowej​. 

^{Na podstawie: Rekomendacje PTMR, POLSPEN, PTŻK w zakresie diagnostyki i leczenia niedożywienia w gabinecie lekarza POZ 2024}

Wybór konkretnego preparatu zależy od:

• stanu klinicznego pacjenta,
• jego możliwości doustnego przyjmowania pokarmu,
• zapotrzebowania energetyczno-białkowego,
• obecności chorób współistniejących (np. cukrzyca, niewydolność nerek),
• tolerancji i preferencji pacjenta.

W praktyce często stosuje się 1-2 porcje FSMP dziennie jako wsparcie diety, a w bardziej zaawansowanych przypadkach – do 3-5 porcji, dostarczając nawet 900 kcal dziennie. Ważne jest stopniowe wprowadzanie preparatu i edukacja pacjenta oraz opiekunów na temat jego przechowywania, sposobu spożycia i spodziewanych efektów.

Przykładowe preparaty, wraz z cenami wybranych produktów, znajdziecie w naszej wyszukiwarce leków:

• dieta normokaloryczna, wysokobiałkowa,
• dieta normokaloryczna dla diabetyków,
• dieta normokaloryczna,
• dieta hiperkaloryczna, wysokobiałkowa,
• dieta hiperkaloryczna, normobiałkowa,
• dieta hiperkaloryczna z błonnikiem.

Postępowanie w POZ – schemat interwencji żywieniowej

Krok 1. Przesiewowa ocena stanu odżywienia:

1. zastosowanie narzędzi przesiewowych, np. skali MUST,
2. identyfikacja niezamierzonej utraty masy ciała, obniżonego BMI, utraty apetytu,
3. obserwacja szczególnie pacjentów starszych, po hospitalizacji, z ranami przewlekłymi lub chorobami przewlekłymi​.

Krok 2. Ocena potrzeb i ograniczeń żywieniowych:

1. oszacowanie zapotrzebowania energetycznego (25–30 kcal/kg m.c./dobę) i białkowego (1,2–2,0 g/kg m.c./dobę),
2. ustalenie możliwości pokrycia potrzeb dietą naturalną.

Krok 3. Dobór preparatu FSMP:

1. określenie drogi podaży (doustna/dojelitowa) oraz typu preparatu (pełnowartościowy, specjalistyczny),
2. dobór zgodny z chorobami współistniejącymi (cukrzyca, dysfagia, nowotwór),
3. uwzględnienie preferencji i tolerancji pacjenta​.

Krok 4. Wdrożenie preparatu i edukacja pacjenta:

1. zastosowanie 1–3 porcji dziennie między posiłkami, przez 4–12 tygodni,
2. przekazanie jasnych instrukcji dotyczących przechowywania, rozcieńczania i sposobu spożycia,
3. omówienie celu terapii: poprawa masy i siły mięśniowej, lepsze gojenie ran, zmniejszenie ryzyka infekcji.

Krok 5. Ocena skuteczności i ewentualna modyfikacja:

1. monitorowanie masy ciała, siły mięśni, apetytu, funkcji fizycznych po 4–12 tygodniach,
2. w razie braku poprawy – modyfikacja terapii, skierowanie do dietetyka lub poradni żywieniowej,
3. w przypadku pacjentów z przewlekłym niedożywieniem – rozważenie żywienia dojelitowego w warunkach domowych​.

Żywność medyczna specjalnego przeznaczenia – kluczowe wyzwania

Efektywność leczenia niedożywienia przy użyciu żywności medycznej specjalnego przeznaczenia zależy nie tylko od trafnego doboru preparatu, ale również od regularności jego stosowania i aktywnego udziału pacjenta w terapii. W praktyce klinicznej obserwuje się wiele przyczyn nieprzestrzegania zaleceń, do których należą przede wszystkim:

1. brak zrozumienia celu terapii (np. postrzeganie FSMP jako „odżywki” lub zbędnego dodatku),
2. nieakceptowalny smak lub konsystencja preparatu – zwłaszcza przy dłuższym stosowaniu,
3. uczucie pełności po spożyciu, skutkujące ograniczeniem ilości innych posiłków,
4. wysoki koszt preparatów. 

Aby poprawić adherence, zaleca się:

1. prostą, zrozumiałą edukację pacjenta i jego opiekunów – z wyraźnym podkreśleniem terapeutycznego celu stosowania FSMP,
2. wspólne ustalanie celów i regularne monitorowanie efektów terapii (np. przyrost masy ciała, poprawa siły, apetytu),
3. włączenie do procesu leczenia dietetyka klinicznego lub zespołu poradni żywieniowej – zwłaszcza w przypadku przewlekłego niedożywienia, wielochorobowości lub konieczności żywienia dojelitowego.

Terapia żywieniowa, podobnie jak farmakologiczna, wymaga indywidualizacji, ciągłości i zaangażowania. Współpraca interdyscyplinarna, systematyczna kontrola i partnerskie podejście do pacjenta stanowią podstawę skutecznej interwencji.