Bruksizm i dysfunkcja stawu skroniowo-żuchwowego – jak zapobiegać uszkodzeniom zębów i bólowi głowy?

Bruksizm i zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego (SSŻ) to coraz częściej rozpoznawane przyczyny przewlekłych bólów głowy, napięcia mięśniowego twarzy, zaburzeń snu i uszkodzeń uzębienia. W praktyce POZ warto uwzględniać je w diagnostyce różnicowej u pacjentów z niespecyficznymi dolegliwościami, szczególnie gdy standardowe postępowanie nie przynosi efektu.

Bruksizm to mimowolna aktywność mięśni żucia niezwiązana z funkcją fizjologiczną, występująca w dwóch postaciach: 

• nocnej (podczas snu, zwykle bez świadomości pacjenta);
• dziennej (najczęściej związanej z napięciem emocjonalnym). 

Może mieć charakter zarówno adaptacyjny, jak i patologiczny – prowadząc do przeciążeń w obrębie układu stomatognatycznego.

Konsekwencje kliniczne – kiedy objawy bruksizmu stają się wieloukładowe

Utrwalony bruksizm prowadzi do przeciążeń w obrębie układu stomatognatycznego, które z czasem manifestują się objawami o charakterze stomatologicznym, mięśniowo-powięziowym i neurologicznym. Warto przy tym pamiętać, że obraz kliniczny często wykracza poza jamę ustną i może imitować inne jednostki chorobowe, m.in. napięciowe bóle głowy, neuralgie czy zespoły bólowe karku i barków.

Do częstych objawów należą:

• patologiczne starcie zębów, pęknięcia szkliwa i mikrourazy koron;
• ból w okolicy skroniowej, żwaczowej i szyjnej;
• nawracające bóle głowy, szczególnie poranne;
• ograniczenie otwierania ust, trzaski i przeskakiwanie w stawie;
• przerost i bolesność mięśni żucia (głównie m. masseter i m. temporalis);
• zaburzenia snu związane z nocną aktywnością mięśniową.

W kontekście diagnostyki różnicowej warto uwzględnić bruksizm u pacjentów z niespecyficznymi objawami bólowymi twarzy i głowy, u których wcześniejsze leczenie – w tym neurologiczne czy laryngologiczne – nie przyniosło poprawy. Wczesne rozpoznanie może zapobiec przewlekłości objawów i niepotrzebnej eskalacji terapii.

Praktyczna rola lekarza POZ w diagnostyce zaburzeń SSŻ i bruksizmu

Lekarz POZ często jako pierwszy ma kontakt z pacjentem zgłaszającym niespecyficzne dolegliwości bólowe w obrębie twarzy, skroni lub szyi. Objawy te, szczególnie gdy mają charakter przewlekły i są oporne na leczenie objawowe, powinny budzić czujność w kierunku zaburzeń SSŻ i bruksizmu.

W warunkach gabinetu podstawowej opieki zdrowotnej pomocne są proste, ale ukierunkowane działania:

• Wywiad – zwróć uwagę na stres, nadmierne obciążenie psychiczne, nawykowe zaciskanie zębów w ciągu dnia, problemy ze snem oraz poranne bóle głowy lub szczękościsk.
• Badanie palpacyjne – oceń napięcie i bolesność mięśni żwaczy i skroniowych, a także wrażliwość w okolicy SSŻ.
• Obserwacja funkcji żuchwy – ograniczenie ruchomości, trzaski, asymetria w trakcie otwierania ust mogą wskazywać na zaburzenia czynnościowe.
• Ocena zębów – obecność starć, pęknięć lub linii abrazyjnych może być cenną wskazówką.

W przypadku dodatnich objawów warto rozważyć wczesne skierowanie do stomatologa specjalizującego się w zaburzeniach zwarcia, fizjoterapeuty z doświadczeniem w pracy z SSŻ lub – w razie wątpliwości diagnostycznych – do neurologa. Kluczowe jest przerwanie ścieżki przewlekłego leczenia objawowego i szybkie ukierunkowanie terapii.

Skuteczne strategie leczenia i profilaktyki – podejście funkcjonalne i interdyscyplinarne

Leczenie bruksizmu i zaburzeń czynnościowych stawu skroniowo-żuchwowego powinno być wieloaspektowe, dostosowane do dominujących objawów i charakterystyki pacjenta. 

Szyny okluzyjne – ochrona przed urazami i rozluźnienie mięśni

Jednym z podstawowych elementów terapii są indywidualnie dopasowane szyny zgryzowe, najczęściej wykonywane w gabinecie stomatologicznym. Ich główną funkcją jest ochrona zębów przed ścieraniem i mikrourazami, jednak w praktyce klinicznej obserwuje się również istotną redukcję napięcia mięśniowego, poprawę jakości snu oraz zmniejszenie nasilenia bólu. Szyna pełni również rolę biofeedbacku – uświadamia pacjentowi napięcia, które w ciągu dnia bywają niekontrolowane. Kluczowe jest odpowiednie dopasowanie i kontrola stomatologiczna w trakcie terapii.

Fizjoterapia stawu skroniowo-żuchwowego – interwencja funkcjonalna

Coraz więcej danych potwierdza skuteczność terapii manualnej w redukcji objawów TMD. Masaże mięśniowo-powięziowe, mobilizacje tkanek miękkich, ćwiczenia zakresu ruchu żuchwy i nauka prawidłowej pracy stawu to istotne narzędzia zmniejszające dolegliwości bólowe oraz poprawiające biomechanikę żucia. Szczególnie korzystne efekty obserwuje się w przypadkach przewlekłych napięć i ograniczenia ruchomości żuchwy. W POZ warto aktywnie współpracować z fizjoterapeutą przeszkolonym w terapii SSŻ, kierując pacjentów już na wczesnym etapie.

Modyfikacja stylu życia i zarządzanie stresem

Bruksizm dzienny jest w dużej mierze związany z napięciem psychicznym, dlatego redukcja czynników stresogennych stanowi integralny element leczenia. Warto zalecać pacjentom:

• ograniczenie kofeiny, nikotyny i alkoholu, zwłaszcza w godzinach wieczornych;
• wprowadzenie prostych technik relaksacyjnych (np. trening oddechowy, progresywna relaksacja mięśni);
• rejestrację i obserwację momentów zaciskania zębów – np. za pomocą przypomnień lub aplikacji;
• wsparcie psychologiczne lub terapeutyczne w przypadku dominującego komponentu emocjonalnego.

Farmakoterapia bruksizmu – tylko w wybranych przypadkach

Leczenie farmakologiczne nie jest terapią pierwszego wyboru, ale w uzasadnionych sytuacjach może być pomocne. Leki miorelaksujące (np. cyklobenzapryna) lub SSRI stosowane są krótkoterminowo, głównie u pacjentów z towarzyszącym zespołem bólowym lub współistniejącym zaburzeniem lękowo-depresyjnym. Farmakoterapia zawsze powinna być rozważana jako uzupełnienie innych form leczenia, a nie ich substytut.