Czy leki „na pamięć” działają? Farmakoterapia w zaburzeniach poznawczych

Problemy z pamięcią i innymi funkcjami poznawczymi, takimi jak uwaga czy zdolności językowe, są częstym powodem wizyt w gabinetach POZ i poradniach neurologicznych. Na rynku dostępnych jest wiele suplementów i leków reklamowanych jako środki „poprawiające pamięć”, jednak ich skuteczność często budzi wątpliwości. Które substancje mają potwierdzoną skuteczność, a które są jedynie obietnicą bez pokrycia?

Leki stosowane w zaburzeniach poznawczych – co mówią badania?

W leczeniu zaburzeń poznawczych, szczególnie w chorobie Alzheimera, najczęściej stosuje się inhibitory cholinesterazy, memantynę oraz leki modyfikujące przebieg choroby. Ich skuteczność została najlepiej udokumentowana w badaniach klinicznych, choć efekty są zróżnicowane i zależą od stadium choroby.

Inhibitory cholinesterazy

Inhibitory cholinesterazy (donepezil, rywastygmina, galantamina) zwiększają dostępność acetylocholiny w mózgu, hamując enzym ją rozkładający. Poprawiają funkcje poznawcze w łagodnej do umiarkowanej chorobie Alzheimera; mogą też być stosowane w innych zespołach otępiennych. Badania wskazują, że długotrwałe stosowanie tych leków może spowalniać postęp choroby, poprawić funkcje poznawcze i zmniejszać śmiertelność u pacjentów z demencją [1, 2].

Memantyna

Memantyna, niekompetytywny antagonista receptora NMDA, stabilizuje transmisję glutaminergiczną, zmniejszając toksyczność neuronalną. Jest skuteczna głównie w umiarkowanym i zaawansowanym stadium choroby Alzheimera. Terapia skojarzona z inhibitorami cholinesterazy może przynosić dodatkowe korzyści w porównaniu do monoterapii, szczególnie w cięższych stadiach choroby [3, 4].

Leki modyfikujące przebieg choroby

W ostatnich latach wprowadzono leki ukierunkowane na redukcję patologicznego białka β-amyloidu, które odgrywa kluczową rolę w patogenezie choroby Alzheimera. Najważniejsze z nich to przeciwciała monoklonalne:

1. aducanumab – zatwierdzony przez FDA w 2021 r. jako pierwszy lek modyfikujący przebieg choroby Alzheimera; jego skuteczność kliniczna wzbudziła kontrowersje z powodu niejednoznacznych wyników badań fazy III, co ograniczyło jego powszechne stosowanie [5];
2. lecanemab – zatwierdzony przez EMA w 2025 r.; badania fazy III (CLARITY-AD) wykazały statystycznie istotne spowolnienie progresji choroby u pacjentów z wczesną postacią choroby Alzheimera i dodatnim wynikiem biomarkerów amyloidu [6];
3. donanemab – oczekuje na rejestrację; badania fazy III (TRAILBLAZER-ALZ 2) wskazują na potencjalne korzyści w spowalnianiu postępu choroby we wczesnych stadiach [7].

Leki te wiążą się z ryzykiem działań niepożądanych, takich jak obrzęk mózgu oraz mikroudary krwotoczne, co wymaga ścisłego monitorowania za pomocą MRI oraz selekcji pacjentów na podstawie biomarkerów amyloidowych. Ograniczenia refundacyjne, wysokie koszty terapii oraz niedostateczny dostęp do diagnostyki obrazowej i biomarkerowej stanowią poważne bariery w ich szerokim wdrożeniu.

Kontrowersyjne preparaty i suplementy “na pamięć”

Na rynku dostępnych jest wiele leków, suplementów diety i preparatów bez recepty reklamowanych jako środki poprawiające pamięć. Najpopularniejsze z nich to:

1. miłorząb japoński (Ginkgo biloba) – duże badania kliniczne nie potwierdziły skuteczności tego suplementu w zapobieganiu demencji ani poprawie funkcji poznawczych u zdrowych osób starszych [8]; pewne badania sugerują potencjalne korzyści w specyficznych przypadkach, np. po odstawieniu benzodiazepin, ale dowody są ograniczone [9];
2. piracetam – popularny w Polsce, ale brakuje przekonujących dowodów na jego skuteczność w leczeniu zaburzeń poznawczych; metaanalizy wskazują na minimalne lub korzyści w poprawie funkcji poznawczych lub nawet ich brak [10];
3. winpocetyna – badania kliniczne nie wykazały jednoznacznych korzyści klinicznych; możliwe są krótkotrwałe efekty w poprawie funkcji poznawczych, ale brakuje wystarczających dowodów pozwalających na szerokie zastosowanie [11];
4. związki nootropowe (selegilina, nicergolina i cerebrolizyna) – aktualne przeglądy systematyczne i międzynarodowe wytyczne kliniczne nie rekomendują ich stosowania w leczeniu otępień; dane z badań klinicznych nie potwierdzają istotnych korzyści klinicznych, a wiele z nich nie zostało przebadanych zgodnie z zasadami EBM [12].

Masitynib w leczeniu zaburzeń poznawczych

Trwają badania nad nowymi obiecującymi lekami. 

Masitynib, obecnie badany w fazie III, to inhibitor kinazy tyrozynowej, który może potencjalnie zmniejszać stan zapalny w mózgu i spowalniać postęp choroby Alzheimera w łagodnym do umiarkowanego stadium [13]. Choć wyniki nie są jeszcze ogólnodostępne, wskazują na możliwość pojawienia się nowych opcji terapeutycznych w przyszłości.

Kiedy i jak stosować farmakoterapię zaburzeń poznawczych?

Podstawą leczenia jest dokładna diagnoza z uwzględnieniem dokładnego wywiadu, testów neuropsychologicznych, badań obrazowych i laboratoryjnych. 

Inhibitory cholinesterazy, memantyna i przeciwciała monoklonalne są rekomendowane przez międzynarodowe towarzystwa neurologiczne i psychiatryczne w leczeniu choroby Alzheimera, a także w niektórych przypadkach otępienia naczyniowego, choroby Parkinsona czy otępienia z ciałami Lewy’ego. 

Suplementy diety i preparaty bez recepty należy stosować z dużą ostrożnością. Pacjenci powinni być informowani o braku solidnych dowodów na skuteczność tych środków i potencjalnym ryzyku interakcji z innymi lekami.

Leki “na pamięć” – podsumowanie

Suplementy dostępne bez recepty, takie jak Ginkgo biloba, piracetam, winpocetyna, selegilina, nicergolina czy cerebrolizyna, nie posiadają solidnych dowodów naukowych na skuteczność, dlatego ich stosowanie powinno być racjonalne i oparte na aktualnych wytycznych klinicznych oraz rozmowie z pacjentem. Farmakoterapia zaburzeń poznawczych powinna być poprzedzona diagnostyką, a w przypadku potwierdzenia rozpoznania leczenie prowadzić substancjami o udowodnionym działaniu, takimi jak inhibitory cholinesterazy (donepezil, rywastygmina, galantamina), memantyna lub przeciwciała monoklonalne (aducanumab, lecanemab, donanemab).