Dyskryminacja kobiet w polskiej ochronie zdrowia cz. II

W pierwszej części raportu przedstawiłyśmy dane dotyczące charakterystyki badanej grupy oraz odpowiedzi na pytanie o skalę problemu. Aż 82,6% uznało dyskryminację kobiet ze względu na płeć w środowisku medycznym za powszechny problemem w Polsce. Z kolei aż 73,5% respondentek spotkało się z nią w pracy zawodowej lub jako studentka kierunku medycznego - w tej części raportu omówimy poszczególne formy dyskryminacji, których osoby ankietowane doświadczyły osobiście lub w roli świadka.*

*W tej części raportu, pisząc o wszystkich respodentkach, mamy na myśli 1285 kobiet oraz osób, które zaznaczyły płeć “inna”, które wzięły udział w badaniu, w tym: 945, które doświadczyły dyskryminacji i odpowiedziały na pytania o częstość jej poszczególnych form oraz 340, które we wcześniejszym pytaniu odpowiedziały, że nigdy nie spotkały się z dyskryminacją. Ta druga grupa traktowana jest jak odpowiedź “nigdy”. Odpowiedzi “nie dotyczy” nie są zaliczane ani do osób doświadczających, ani niedoświadczających dyskryminacji.

Najczęściej osobiście doświadczane formy dyskryminacji

Najczęściej spotykanymi formami dyskryminacji były stereotypowe wypowiedzi, żarty i komentarze - dotyczyły osobiście 72,8% wszystkich respondentek, w tym połowy (52,4%) - często lub bardzo często oraz zachowania/komentarze związane z naturą/fizjologią kobiet - 68,6%, w tym 39,7% często lub bardzo często. 64,8% respondentek spotkało się z uwagami dotyczącymi wyglądu/sposobu ubierania się, natomiast połowa (52,1%) z różnymi wymaganiami pracodawcy/uczelni dotyczącymi ubioru w zależności od płci. 59,1% zdarzyło się delegowanie do czynności pod pretekstem “kobieta zrobi lepiej”.

Tabela 1. Pytanie: Jak często w swojej pracy zawodowej/na uczelni OSOBIŚCIE DOŚWIADCZASZ poniższych form dyskryminacji ze względu na płeć? Najczęstsze formy dyskryminacji. (n = 1285)

Molestowanie seksualne

77,9% medyczek nigdy nie otrzymała propozycji czynności seksualnych w miejscu pracy lub nauki. Może się wydawać, że to pozytywna informacja. Jednak jest to jednoznaczne z faktem, że doświadczyła tego 1 na 5 respondentek. Nie można powiedzieć, że problem molestowania seksualnego nie dotyczy ochrony zdrowia - prawie 1 na 3 kobiety pracowała lub studiowała w miejscu, w którym wystrój ubliżał kobietom (31,5%), połowa respondentek (51,4%) czasami, często lub bardzo często spotyka się z uwagami i aluzjami związanymi z kobiecym ciałem dotyczącymi seksualności i tylko połowa (52,1%) nigdy nie doświadczyła kontaktu fizycznego bez zgody.

Tabela 2. Pytanie: Jak często w swojej pracy zawodowej/na uczelni OSOBIŚCIE DOŚWIADCZASZ poniższych form dyskryminacji ze względu na płeć? Molestowanie seksualne. (n = 1285)

Rozwój zawodowy

1 na 5 respondentek (18,4%) znalazła się w sytuacji utrudnienia awansu lub objęcia stanowiska kierowniczego z uwagi na płeć, a 23,8% doświadczyło utrudnionego dostępu do szkoleń, konferencji czy stypendiów. Zbliżona część respondentek (21,3%) odpowiedziała, że otrzymywała niższe wynagrodzenie niż mężczyźni na tym samym stanowisku.

W tej części ankiety stosunkowo dużo respondentek udzieliło odpowiedzi “nie dotyczy”. Należy pamiętać, że w przypadku stażu podyplomowego i rezydentury wynagrodzenie jest ustalone odgórnie, jednak nierówności dotyczące wynagrodzenia mogą dotknąć rezydentki w innych niż podstawowe miejsce pracy.  Pewne ograniczenie danych uzyskanych z tego pytania stanowi fakt, że nie wszystkie studentki i stażystki wybrały opcję “nie dotyczy”, co budzi wątpliwość, czy wszystkie odpowiedzi w tej grupie dotyczyły pracy właśnie w ochronie zdrowia. 

W przypadku odpowiedzi na to pytanie przez kobiety niebędące już studentkami (n= 794) - dysproporcję w wynagrodzeniu zgłosiło 27,2%, utrudniony dostęp do doskonalenia zawodowego - 30,5%, nierówny dostęp do awansu i stanowisk kierowniczych  - 23,7%. W tej grupie odpowiedzi “nie dotyczy” stanowiły odpowiednio: 18,6%, 10,2% i 27,2%, zapewne w większości stażystki i rezydentki.

Warto zestawić to z wynikami uzyskanymi w Wielkim badaniu kondycji finansowej młodych lekarzy - niższe wynagrodzenie kobiet niż mężczyzn nie wynikało z niższych stawek, a z mniejszej średniej liczby godzin pracy. Potencjalnie jest to związane z większym obciążeniem kobiet pracą reprodukcyjną, szczególnie związaną z opieką i wychowaniem dzieci.

Tabela 3. Pytanie: Jak często w swojej pracy zawodowej/na uczelni OSOBIŚCIE DOŚWIADCZASZ poniższych form dyskryminacji ze względu na płeć? Rozwój zawodowy. (n = 1285)

Macierzyństwo a dyskryminacja

38,2% respondentek zostało zapytanych o plany reprodukcyjne lub posiadanie dzieci podczas rozmowy o pracę, jednak należy zwrócić uwagę, że ponad ⅕ wybrała odpowiedź “nie dotyczy”. W grupie medyczek niebędących studentkami to niezgodne z prawem pytanie usłyszała prawie połowa z nich (48,2%).

“Niezgodne z prawem jest pytanie kobiety o plany reprodukcyjne w trakcie rozmowy kwalifikacyjnej. Kodeks pracy reguluje zakres informacji, których żądać może przyszły pracodawca. Zgodnie z art. 22 z indeksem 1 Kodeksu pracy, pracodawca może żądać od osoby ubiegającej się o zatrudnienie podania danych osobowych obejmujących: 1) imię (imiona) i nazwisko; 2) datę urodzenia; 3) dane kontaktowe wskazane przez taką osobę; 4) wykształcenie; 5) kwalifikacje zawodowe; 6) przebieg dotychczasowego zatrudnienia. Ponadto, co do zasady, na rozmowie kwalifikacyjnej nie powinno pojawić się pytanie, czy kobieta jest w ciąży. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy rekrutacja jest prowadzona na stanowisko pracy, na którym kobieta w ciąży nie może pracować. Wykaz takich stanowisk zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią.”

Dr nauk prawnych Katarzyna Syroka-Marczewska - pracowniczka naukowo-badawcza na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, adwokatka przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Od wielu lat prowadzi zajęcia ze studentami i studentkami Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz szkolenia w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie. Autorka licznych publikacji z zakresu prawa.

Podobnie w przypadku dyskryminacji związanej z ciążą i posiadaniem dzieci - ponad połowa respondentek zaznaczyła “nie dotyczy”. 43,6% medyczek będących matkami doświadczyło nieprzestrzegania przez pracodawcę praw pracownicy związanych z ciążą, karmieniem piersią i byciem rodzicem małego dziecka. 13 z 243 matek (w tym 1 z 16 studentek) zaznaczyło opcję “nie dotyczy” - można zastanawiać się, czy ma to związek z wykonywaniem zawodu w ramach umów cywilnoprawnych lub działalności gospodarczej, w związku z czym nie obowiązują przepisy wynikające z kodeksu pracy.

Tabela 4. Pytanie: Jak często w swojej pracy zawodowej/na uczelni OSOBIŚCIE DOŚWIADCZASZ poniższych form dyskryminacji ze względu na płeć? Dyskryminacja matek. (n = 1285)

Dyskryminacja w formie cyfrowej

Chociaż, jak wcześniej wspomniałyśmy przy poruszaniu na mediach społecznościowych Remedium tematów dyskryminacji kobiet, często spotykamy się z komentarzami o negatywnym wydźwięku, 56,1% respondentek nigdy nie spotkało się osobiście z komunikatami dyskryminującymi w formie cyfrowej (wiadomości, komentarze na mediach społecznościowych itp.).

Tabela 5. % kobiet doświadczających komunikatów dyskryminujących w formie cyfrowej. (n = 1285)

Specjalizacje zabiegowe/niezabiegowe

W I części raportu opisałyśmy zaobserwowane różnice pomiędzy odsetkiem kobiet spotykających się z dyskryminacją w specjalizacjach zabiegowych i niezabiegowych. Wiele odpowiedzi udzielonych w otwartych pytaniach o doświadczoną dyskryminację dotyczyło oddziałów chirurgicznych. Z tego względu postanowiłyśmy porównać formy dyskryminacji i częstość ich występowania w tych dwóch grupach.

Kobiety związane ze specjalizacjami zabiegowymi częściej doświadczają właściwie każdej formy dyskryminacji (średnio o 7,3 punktów procentowych), natomiast należy zauważyć, że w przypadku dyskryminacji ze strony pracodawcy tj. odgórnych wymagań dotyczących ubioru, niższego wynagrodzenia czy nieprzestrzegania praw związanych z rodzicielstwem, różnice zacierają się. Medyczki w specjalizacjach zabiegowych częściej wskazywały na ograniczenie możliwości rozwoju zawodowego i awansu, a także zachowania z zakresu molestowania seksualnego. 60,5% doświadczyło niechcianego dotyku, co trzecia - propozycji seksualnych. W przypadku blokowania awansu i objęcia stanowisk kierowniczych różnicę widać szczególnie po wykluczeniu odpowiedzi “nie dotyczy” - w specjalizacjach zabiegowych doświadczyło tego 40,5% kobiet, a niezabiegowych - 29,3%.

“Wydaje się, że na oddziałach zabiegowych jest większe przyzwolenie na specyficzny rodzaj zachowań. Uzasadnia się to jako forma odreagowania stresu. Często dyskryminacja przybiera formę żartu, teoretycznie nieszkodliwych zaczepek czy sformułowań i przez to, nie chcąc wyjść na osobę bez poczucia humoru czy odpowiedniego luzu - jest społecznie bardziej akceptowana. W konsekwencji granica między niewinnym żartem a dyskryminacją zaciera się. Jednak przyzwolenie na powielanie stereotypowych tekstów powoduje tylko utrwalenie błędnych przekonań.”

Komentarz ekspertki - chirurżki, dr n. med. Kaliny Jędrzejko (@panna.chirurg)

Tabela 6. % respondentek, które doświadczyły danej formy dyskryminacji w podziale na specjalizacje zabiegowe/niezabiegowe. (n=794)

Formy dyskryminacji doświadczane w roli świadka

Również w przypadku dyskryminacji z uwagi na płeć, której świadkami były medyczki, najczęściej podawano formy werbalne:

• stereotypowe wypowiedzi, żarty, komentarze - 72,7%
• zachowania/komentarze związane z naturą/ fizjologią kobiet (np. większa emocjonalność, czas miesiączki/menopauza) - 70,8%
• komentarze dotyczące wyglądu/sposobu ubierania się - 70,6%,
• uwagi i aluzje związane z kobiecym ciałem, dotyczące seksualności - 65,4%

W przypadku prawie wszystkich form dyskryminacji więcej kobiet było świadkami danego przejawu dyskryminacji niż osobiście go doświadczyło.

"O wiele łatwiej jest nam zauważyć przejawy dyskryminacji, których doświadczają kobiety w naszym otoczeniu i o nich mówić, niż przyznać się, że doświadczamy dyskryminacji osobiście. Niestety, wciąż wiele kobiet ma w sobie przekonanie, że jeśli spotyka je dyskryminacja, same się do niej przyczyniły i ponoszą za nią odpowiedzialność. Bywa również, że kobiety doświadczające dyskryminacji pomniejszają znaczenie swoich odczuć i myśli, bagatelizują problem, uznając ewidentne przejawy nierównego traktowania za mało istotne, niewarte uwagi lub traktują je jako normę w środowisku medycznym. Trudno jest mówić o sobie jako o tej, która doświadcza dyskryminacji. Jednak, kiedy bierzemy pod uwagę zjawisko, bez wskazywania konkretnych osób, mamy już mniejszy opór, by podjąć temat."

Komentarz ekspertki - psychologa, doradcy  ds. edukacji i rozwoju w medycynie Anety Machnio

Szczególnie rzuca się to w oczy w przypadku nieprzestrzegania praw pracowniczych związanych z ciążą i rodzicielstwem. Zapytane o doświadczenie tej formy dyskryminacji - twierdząco odpowiedziało 15,6%, natomiast bycie świadkiem - 32,0%. Zapewne wynika to z faktu, że mniej niż ⅕ responderek w naszej ankiecie posiada dzieci. Jest to sygnał, że problem dyskryminacji z uwagi na macierzyństwo jest w naszej ankiecie niedoszacowany.

Widzimy, że 21,3% respondentek osobiście doświadczyło nierówności w wynagrodzeniu, natomiast zaobserwowało - 33,4%. W przypadku hamowania awansu i objęcia stanowisk kierowniczych było to odpowiednio 18,4% i 32,2%. Należy pamiętać, że były to pytania z dużym udziałem odpowiedzi “nie dotyczy”. Otwartym zagadnieniem pozostaje, jak obserwowanie nierówności w tych obszarach w ochronie zdrowia wpływa na studentki i młode medyczki - pewność własnych kompetencji i przekonanie o możliwościach przyszłego rozwoju zawodowego.

"Bycie świadkiem dyskryminacji lub jej doświadczenie ma duży wpływ na postrzeganie i reakcje na nierówne traktowanie w przyszłości. Częste spotykanie się z dyskryminacją, może sprawiać, że kobiety będą mniej czujne na jej przejawy, nie będą reagowały na zachowania dyskryminujące, nie będą też wspierały swoich koleżanek w trudnych sytuacjach związanych z nierównym traktowaniem. Istnieje spore prawdopodobieństwo, że kobiety, zarówno doświadczające dyskryminacji, jak i będące jej świadkami, będą milczały w obawie przed konsekwencjami. Na szczęście, jest też druga strona i odmienne reakcje. Kobiety, które spotkały się z dyskryminacją, zarówno bezpośrednio, jak i będąc jej świadkami i nie zgodziły się na nierówne traktowanie, mogą stać się przykładem i wsparciem dla innych kobiet. Poprzez dzielenie się swoimi doświadczeniami, pokazywanie drogi do dbania o siebie, uczenie asertywności i stawiania granic, mogą pomóc ograniczyć niepożądane zachowania w swoich miejscach nauki i pracy. Wspólnie mogą też podejmować różnego rodzaju działania mające na celu zapobieganie dyskryminacji oraz zachęcać do współpracy i wzajemnego wspierania się kobiet w medycynie."

Komentarz ekspertki - psychologa, doradcy  ds. edukacji i rozwoju w medycynie Anety Machnio

Tabela 7. Jak często w swojej pracy zawodowej/na uczelni BYŁAŚ ŚWIADKIEM poniższych form dyskryminacji ze względu na płeć stosowanych wobec innych kobiet? (n = 1285)

Podsumowanie

Doświadczana przez medyczki dyskryminacja jest mniej związana z jawnym działaniami pracodawców i przełożonych np. odgórnymi wymaganiami dotyczące ubioru, dysproporcjami w wynagrodzeniu czy nieprzestrzeganiu praw związanych z rodzicielstwem. Należy jednak zaznaczyć, że aż połowa respondentek niebędących studentkami została zapytana o sytuację lub plany rodzinne podczas rozmowy o pracę. Formy dyskryminacji związane z posiadaniem dzieci są zapewne niedoszacowane z uwagi na mały udział w badaniu medyczek będących matkami.

Otrzymane wyniki potwierdzają nasze przypuszczenia, że problem dyskryminacji kobiet w ochronie zdrowia jest bardziej ulotny niż przepisy prawa, a dotyczy bardziej atmosfery, panujących przekonań, wyrażania opinii i komentowania kobiet w miejscu pracy lub na uczelni. W przypadku molestowania seksualnego widoczna jest różnica pomiędzy specjalizacjami niezabiegowymi i zabiegowymi - można przypuszczać, że z uwagi na większą liczbę mężczyzn i specyfikę pracy w tych drugich.

Jak zawsze zapraszamy do dyskusji - czekamy na Wasze opinie i doświadczenia!

Metryczkę i podstawowe dane na temat dyskryminacji kobiet w ochronie zdrowia znajdziecie w I części raportu.

A za tydzień opublikujemy ostatnią część analizy - zajmiemy się w niej sposobami zapobiegania dyskryminacji oraz oddamy głos mężczyznom.

Autorki raportu: zespół Remedium - Justyna Danel, lek. Hanna Kozłowska, lek. Katarzyna Gugała oraz zespół Polek w Medycynie - lek. Małgorzata Osmola, Aleksandra Gładyś, lek. Klaudia Gutowska

W opracowywaniu ankiety udział brali również: Aneta Machnio (psycholog, doradca  ds. edukacji i rozwoju w medycynie), dr Magdalena Flaga (psychiatra, psychoterapeuta), lek. Wiktor Smyk (Remedium)

Za komentarze eksperckie dziękujemy:  dr n. prawnych Katarzynie Syroce-Marczewskiej (Pracowniczka naukowo-badawcza na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, adwokatka przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Od wielu lat prowadzi zajęcia ze studentami i studentkami Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz szkolenia w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie. Autorka licznych publikacji z zakresu prawa.), Anecie Machnio (psycholog, doradca ds. edukacji i rozwoju w medycynie) oraz dr n.med Kalinie Jędrzejko (@panna.chirurg)