Usprawiedliwienia dla fatfobii. Felieton

„Ż(r)yj”. Napis tak wielki, że widoczny z daleka. Do tego tak napastliwy, że nie mogłam doczekać się przyjazdu tramwaju, bo stojąc pod plakatem, czułam się jakoś nieswojo. To był rok 2018, a grafika stanowiła część kampanii „Jedz ostrożnie!”, w ramach której na przystankach w całym kraju zawisły plakaty mające zachęcić Polaków do zdrowego odżywiania. Nabita na widelec czaszka i zwalista postać na drobnym krzesełku to przykłady prac, które wywołały dyskusję na temat tego, jak bez stygmatyzacji edukować na temat otyłości. Minęło kilka lat, ale czy w tym czasie nauczyliśmy się choć trochę, jak to robić? Czy umiemy mówić o otyłości? Jaka jest w tej dyskusji pozycja medyków?

Więcej niż 1/5 dorosłych Polaków to osoby z otyłością[1], a ponad 60% ma BMI wynoszące co najmniej 25 [2]. Szacuje się, że otyłość dotyczy niemal 10% dzieci w Polsce, a nadwaga- więcej niż 1/4 [3]. W przypadku każdego z tych wskaźników obserwuje się tendencję wzrostową. Otyłość związana jest ze zwiększonym ryzykiem m.in. cukrzycy typu drugiego, dyslipidemii, nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, niewydolności serca, migotania przedsionków, udaru, zakrzepicy żył głębokich kończyn dolnych i zatorowości płucnej, nowotworów, choroby zwyrodnieniowej stawów, dny moczanowej, niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby, choroby refluksowej, obturacyjnego bezdechu sennego, depresji, cięższego przebiegu infekcji [4]. Ile czasu należy poświęcić podczas wizyty w przychodni osobie, która obciążona jest ryzykiem tak wielu problemów zdrowotnych? Raczej więcej niż 10 minut - a dokładnie tyle według przeglądu systematycznego z 2017 roku w Polsce średnio trwa wizyta u lekarza POZ [5]. Zalecana (sic) maksymalna liczba pacjentów objętych opieką przez jednego lekarza POZ to 2750 [6].

„Uważam, że to jest k* niesprawiedliwe, że lekarze, do których idziesz po to, żeby Ci pomogli, którzy mają z założenia dać Ci diagnozę, nie mają nawet w pytaniach w wywiadzie żadnych kwestii związanych z zaburzeniami odżywiania. Mnie się nie zdarzyło, żeby jakikolwiek lekarz kiedykolwiek mnie o to zapytał”, przyznaje Ula Chowaniec, autorka bloga galantalala.pl i współtwórczyni pierwszego w polskiej sieci podcastu o grubości, Vingardium Grubiosa.

Natalia Skoczylas, współautorka audycji, komentuje: „Cała energia i wysiłek wchodzi w tę kwestię odchudzania, o czym już tutaj powiedziałyśmy, że to po prostu jest nieskuteczne. To ma bardzo małe szanse się udać, a będzie miało ze sobą, nawet jeśli się uda, duże koszty psychiczne i fizyczne. Więc tak naprawdę, kto tutaj interesuje się zdrowiem grubej osoby?” [7]. 

A więc jak chudnąć, to z głową. Punkt pierwszy: jeść tak, żeby utrzymywać deficyt kaloryczny, ale też nie nabawić się niedoborów składników odżywczych. Tego nie uczy się w szkole. W internecie roi się za to od przedziwnych dietetycznych eksperymentów. Konsultacja dietetyczna z miesięcznym programem żywieniowym to koszt 250 zł,  kolejne wizyty - zazwyczaj 100 zł. Zdrowa żywność jest trudniej dostępna i droższa. Jak dobrać aktywność fizyczną o odpowiedniej intensywności i osiągnąć najlepsze efekty? Dzięki karnetowi na siłownię i wsparciu trenera personalnego. Pierwszy kosztował będzie ok. 100 zł miesięcznie. Szukam w sieci: plan treningowy to około 300 zł, ale jest też coś dla ambitnych (lub ostrożnych) - pakiet 16 treningów personalnych za 1400 zł. Do tego ubranie na siłownię i buty do biegania, a przecież przy zwiększonej masie ciała rośnie też obciążenie stawów. Koszt tego nie wyniesie raczej mniej niż 400 zł. Leczenie zaburzeń odżywiania? Wizyta u psychiatry: 300 zł. Miesiąc psychoterapii, przy 2 sesjach w tygodniu: 1100 zł. Łącznie daje to nawet 3550 zł miesięcznie, a więc ponad 80% średniej krajowej netto. Czy to możliwe do zrealizowania? Raczej trudne. Czy warto próbować? Zdecydowanie tak. Co prawda często przywoływane są dane mówiące, że tylko nieco ponad 15% mężczyzn i 19% kobiet udaje się utrzymać wagę po osiągnięciu spadku masy ciała o 10%, ale w badaniu, z którego one pochodzą, nie wyszczególniono, jakie metody odchudzania były stosowane przez ankietowanych. Prawdopodobnie obejmowało ono też osoby, u których spadek wagi wynikał z pogorszenia stanu zdrowia. Osiągnięcie długotrwałego spadku masy ciała było bardziej prawdopodobne wśród kobiet i osób o wyższym wykształceniu, ale też w podeszłym wieku, żyjących samotnie i oceniających swój stan zdrowia jako zły [6]. 

Fatfobia może kojarzyć się z zaburzeniem psychicznym, ale to tylko inne określenie na opresyjne, stygmatyzujące zachowanie wobec osób z nadwagą i otyłych. Opresją jest między innymi obarczanie jednostki indywidualną odpowiedzialnością za rozwiązywanie problemu, który ewidentnie jest systemowy i bardzo złożony. Dotyczy to osób otyłych, którym mówi się, że to tylko od nich zależy ich zdrowie i wygląd. Z drugiej strony, znalezienie rozwiązania problemu niekoniecznie jest indywidualnym zadaniem dla dysponującego ograniczonym czasem medyka. 

Media społecznościowe umożliwiają dzielenie się wiedzą niemal bez ograniczeń. Nie są z pewnością miejscem, w którym w pierwszej kolejności powinna odbywać się edukacja prozdrowotna, ale takie rozwiązanie (choć prowizoryczne) pozwala nadrobić pewne braki. Poruszanie w nich tematu otyłości w sposób świadomy wymaga jednak refleksji nad własnymi wyobrażeniami i wiedzą na jej temat. Dowodzi tego chociażby burza wywołana ostatnio przez instagramowy post babkibabkom. Chociaż nikt nie jest bez skazy, to niedobór systemowych, skutecznych rozwiązań nie daje nam zwolnienia z ciągłego ćwiczenia się w okazywaniu zrozumienia i empatii.

Podane dane dot. częstości występowania otyłości i nadwagi są szacowanymi danymi na rok 2016 wg WHO.