Teorie spiskowe w medycynie – co naprawdę myślą studenci kierunków medycznych?

Teorie spiskowe dotyczące zdrowia nie są domeną jedynie pacjentów – okazuje się, że podatni na nie bywają także przyszli pracownicy ochrony zdrowia. Badanie z Poznania pokazuje, że nawet studenci kierunków medycznych mogą wierzyć w mity, które bezpośrednio przekładają się na ich zachowania zdrowotne. Jakie są tego konsekwencje i co to oznacza dla praktyki lekarskiej?

Wprowadzenie – dlaczego to ważne?

W ostatnich latach coraz częściej mówi się o tzw. infodemii – zalewie fałszywych informacji, szczególnie w obszarze zdrowia publicznego. Teorie spiskowe dotyczące szczepień, farmakoterapii czy samej natury chorób wpływają na decyzje pacjentów, osłabiają zaufanie do instytucji i lekarzy, a w skrajnych przypadkach prowadzą do zagrożenia zdrowia. Co istotne, problem ten nie omija środowiska medycznego – także studenci i przyszli lekarze bywają odbiorcami i przekaźnikami dezinformacji.

Metodyka badania

Publikacja Domaradzkiego i wsp. (BMC Medical Education, 2024) przedstawia wyniki ankiety przeprowadzonej wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Kwestionariusz obejmował:

• 20 różnych medycznych teorii spiskowych – od denializmu HIV, przez “niebezpieczne” fluorowanie wody, aż po twierdzenia o mikroczipach w szczepionkach COVID-19;
• pytania o zachowania zdrowotne (m.in. szczepienia, korzystanie z medycyny alternatywnej, suplementacja, źródła informacji);
• dane socjodemograficzne i światopoglądowe (płeć, rok studiów, kierunek, religijność, orientacja polityczna).

Najważniejsze wyniki

Skala zjawiska

• 1/3 studentów odrzuciła wszystkie teorie spiskowe.
• 24% wierzyło w co najmniej cztery teorie, a 18% w jedną.
• Najczęściej akceptowane twierdzenia:
  • Naukowcy ukrywają informacje o przed innymi ludźmi (22,5%),
  • COVID-19 został stworzony jako broń biologiczna (9,7%),
  • Większość chorób można leczyć metodami naturalnymi (7%).

Te trzy poglądy dominowały nad innymi, jak np. denializm HIV czy teorie o mikroczipach w szczepionkach, które popierał ułamek procenta studentów.

Zróżnicowanie między kierunkami

• Najmniej podatni: studenci kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego.
• Najbardziej podatni: studenci pielęgniarstwa i położnictwa.

Czynniki sprzyjające wierze w teorie spiskowe

• Wczesne lata studiów – studenci 1–2 roku byli bardziej podatni niż starsi.
• Religijność i konserwatyzm – korelowały z większą akceptacją teorii spiskowych.
• Mniejsze miejscowości – większa wiara w teorie spiskowe niż w dużych miastach.

Wpływ na zachowania zdrowotne

Wyniki pokazują jednoznacznie, że poglądy przekładają się na praktykę. Studenci wierzący w teorie spiskowe:

• rzadziej się szczepili (np. na grypę),
• częściej stosowali medycynę alternatywną albo byli jej przychylni,
• częściej korzystali z social mediów jako głównego źródła informacji o zdrowiu.

Znaczenie dla praktyki i edukacji

Nie tylko pacjenci 

Badanie pokazuje, że przyszli lekarze, pielęgniarki, farmaceuci oraz fizjoterapeuci również bywają odbiorcami dezinformacji. To groźne, bo autorytet zawodowy sprawia, że ich poglądy łatwo przenikają do praktyki klinicznej i do świadomości pacjentów.

Znaczenie edukacji 

Kluczowe jest nie tylko przekazywanie wiedzy teoretycznej, ale także rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia i kompetencji cyfrowych, pozwalajacych na ocenę prawdziwości stwierdzeń pojawiających się w przestrzeni internetowej.

Potrzeba wczesnej interwencji 

Skoro młodsi studenci są bardziej podatni, działania edukacyjne powinny być wdrażane od początku studiów.

Podsumowanie praktyczne

Badanie z Poznania pokazuje, że aż 2/3 studentów kierunków medycznych akceptuje przynajmniej jedną teorię spiskową. Co więcej, wiara w teorie nie rzutuje jedynie na wierzącego – ma wymierne skutki w zachowaniach zdrowotnych: niższe wskaźniki szczepień, większe zaufanie do medycyny alternatywnej, traktowanie mediów społecznościowych jako źródła wiedzy. To przekłada się na pracę z pacjentem. 

Wnioski dla praktyki lekarskiej są jasne:

• edukacja powinna obejmować nie tylko fakty, lecz także narzędzia krytycznej analizy informacji,
• konieczne jest wczesne korygowanie błędnych przekonań w toku studiów,
• przyszli lekarze i pielęgniarki muszą być przygotowani do roli aktywnych edukatorów pacjentów, aby przeciwdziałać dezinformacji.

To badanie przypomina, że walka z teoriami spiskowymi nie toczy się wyłącznie w mediach społecznościowych – zaczyna się już w salach wykładowych uczelni medycznych.