Piszemy doktorat – część 3. Rodzaje badań

W poprzednich częściach naszego cyklu dotyczącego pisania doktoratu poznaliśmy tryby przygotowania pracy doktorskiej [1] oraz wymagania formalne przy rekrutacji i obronie doktoratu [2]. W tym tekście przyjrzymy się rodzajom badań naukowych możliwych do przeprowadzenia przez lekarza-doktoranta.

Od czegoś trzeba zacząć

Wybierając miejsce realizacji doktoratu, dokonujemy selekcji potencjalnych obszarów badań, które podejmiemy w pracy doktorskiej. Najczęściej lekarze-doktoranci decydują się na prace badawcze w obszarze swojej przyszłej/aktualnej specjalizacji. Ma to oczywiście związek z zainteresowaniami medycznymi, posiadaną wiedzą i korzyściami natury praktycznej. Znacznym ułatwieniem jest chociażby zbieranie materiału do badań w jednostce, w której się szkolimy. 

Nie oznacza to jednak, że temat pracy doktorskiej musi w prostej linii wynikać z realizowanej specjalizacji lekarskiej. Zakres badań i horyzonty naukowe ogranicza jedynie wyobraźnia doktoranta i wykonalność danego pomysłu. Przykładowo, dawniej wiele doktoratów lekarzy o przeróżnych specjalizacjach powstawało w obszarze historii medycyny. Obecnie cenione są także badania interdyscyplinarne, łączące różne specjalności lekarskie i różnorodną metodologię.

Metodologia

Zwróćmy uwagę, dlaczego wybór rodzaju badania ma tak duże znaczenie dla sukcesu naszych doktoranckich wysiłków. Przede wszystkim, od obranej specyfiki badań będzie zależała jedna z najważniejszych części naszej pracy – metodologia. Sposób przeprowadzenia analizy naukowej warunkuje złożoność  naszego badania oraz możliwe do uzyskania wyniki.

Ogólnie rzecz ujmując, wśród lekarskich doktoratów możemy wyróżnić:

• Badania na ludziach

Szeroki zakres możliwych do wykonania prac badawczych. Analizie możemy poddać interesujące nas parametry kliniczne, laboratoryjne, czynnościowe, psychometryczne. Badania te mogą mieć charakter obserwacyjny (mierzymy dany parametr jednorazowo, w określonej sytuacji klinicznej) lub prospektywny (pacjentów analizujemy więcej niż raz, w określonym odstępie czasowym po wykonaniu jakiejś interwencji klinicznej – np. przed podaniem leku i po nim czy po przeprowadzeniu operacji). Materiał do badań mogą stanowić np. próbki pobrane od pacjentów (krew, mocz, plwocina, płyn mózgowo-rdzeniowy),  wycinki histopatologiczne. Jeśli mamy taką możliwość – praktyczną i finansową – warto zaplanować np. analizy molekularne. 

Zaletą badań na ludziach jest przede wszystkim to, że są one najbliższe codziennej praktyce klinicznej i doświadczeniu lekarza. Rekrutacja pacjentów do badania może przebiegać podczas rutynowej pracy. Problemem może być jednak niechęć niektórych pacjentów do partycypacji w badaniach naukowych oraz liczebność badanej grupy wynikająca chociażby z częstości występowania analizowanej jednostki chorobowej czy określonych w badaniu kryteriów włączenia i wyłączenia z badania. 

Bardzo ważne - Szczególnie istotne jest przygotowanie badania w taki sposób, by było ono etyczne – plan każdego badania naukowego na ludziach (a czasem nawet ankietowego czy retrospektywnego) musi uzyskać zgodę odpowiedniej lokalnej komisji bioetycznej ds. badań na ludziach, co wynika w prostej linii z Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komisje takie działają przy uniwersytetach oraz okręgowych izbach lekarskich.

• Badania podstawowe

Badania podstawowe to tzw. badania przedkliniczne. Mają na celu przede wszystkim poznanie fizjologii i patofizjologii procesów zachodzących na poziomie molekuł i komórek. Możemy podjąć się zatem badań biochemicznych lub na komórkach (ludzkich, zwierzęcych). Analizować możemy szereg zjawisk takich jak np. reakcje komórek na dany lek, ich morfologia, ekspresja cytokin, receptorów. Komórki te mogą być materiałem pobranym od pacjentów lub komercyjnie dostępne.

• Badania na zwierzętach

Poziom wyżej nad badaniami biochemicznymi i komórkowymi są badania na zwierzętach (np. myszach, szczurach), często również zaliczane do badań podstawowych. Na zwierzętach możemy weryfikować hipotezy badawcze przed rozpoznaniem ich na ludziach, zarówno z obszaru fizjologii jak i patofizjologii. Szeroko stosowane są tzw. modele zwierzęce chorób, czyli sztucznie indukowana u danego zwierzęcia „symulacja” danej jednostki chorobowej celem późniejszego określenia reakcji na daną interwencję np. podanie leku.

Zarówno badania podstawowe, jak i badania na zwierzętach mają tę zaletę, że ich wyniki często są esencją postępu naukowego w danej dziedzinie. Takie prace przecierają szlaki dalszym analizom na ludziach czy, docelowo w przyszłości, badaniom klinicznym. Praca taka może dostarczać zatem dużo satysfakcji. Warto pamiętać jednak, że praca w laboratorium znacząco różni się od pracy z pacjentem i nie każdy będzie ją lubił. Badania takie są także czaso- i kosztochłonne, konieczne będzie więc pozyskanie adekwatnego dla projektu finansowania np. z grantu naukowego. 

Bardzo ważne – badania na zwierzętach może wykonywać tylko osoba odpowiednio do tego przeszkolona [3]. Szkolenia takie są cyklicznie organizowane w jednostkach posiadających zwierzętarnie i prowadzących badania na zwierzętach. Dodatkowo, badania na zwierzętach podlegają rygorystycznym analizom lokalnych komisji bioetycznych ds. badań na zwierzętach

• Badania retrospektywne

Badania te skupiają się na analizie dostępnych w dokumentacji badań klinicznych. W efekcie, badacz przygotowuje bazę danych interesujących go parametrów. I tak jak w przypadku badań na ludziach, analizie mogą zostać poddane wszelakie parametry kliniczne, laboratoryjne i inne dostępne w dokumentacji. Zaletą takich badań jest przeważnie możliwość skompletowania dużych grup badawczych – ogranicza nas jedynie zasobność dostępnych dla nas zbiorów danych  oraz praco- i czasochłonność ich pozyskania. Koszt powstania tego typu prac jest również niewielki. Warto pamiętać jednak, że rzadkością jest możliwość wygenerowania interesujących nas parametrów z komputerowych baz danych szpitala, często należy wykonać tę pracę „ręcznie” lub sięgać do dokumentacji papierowej. 

• Badania ankietowe

Przystępną metodą prowadzenia badań naukowych są badania ankietowe. W ich ramach możemy – za pomocą gotowych lub autorskich kwestionariuszy – analizować interesujące nas aspekty około medyczne takie jak np. jakość życia, parametry psychologiczne, społeczne i inne. Zaletami takich badań są niskie koszta, relatywnie prosta metodologia, szeroki zakres możliwych do analizy parametrów. Należy jednak zwrócić jednak uwagę, że dobrze zaprojektowane badanie ankietowe musi być właściwie przygotowane. Warto korzystać z walidowanych kwestionariuszy, nie zaś z przygotowanych ad hoc przez autora narzędzi. Bardzo ważny jest dobór grupy badawczej, który określi skalę takiego badania – z tego powodu nie każde badanie ankietowe będzie reprezentatywne dla badanej grupy. Przeszkodą może być także często spotykana niechęć do wypełniania przez pacjentów kwestionariuszy np. z obawy o zachowanie anonimowości.

• Inne

Oprócz wyżej wspomnianych rodzajów badań istnieją oczywiście jeszcze inne, rzadziej spotykane w lekarskich rozprawach doktorskich jak np. analizy statystyczne big-data, badania kliniczne, badania wdrożeniowe. Przy planowaniu pracy badawczej warto także wziąć pod uwagę zastosowanie różnych metod badawczych celem uzyskania szerszej, bogatszej analizy badawczej. Każde dobrze zebrane dane podczas projektu naukowego wzbogacają naszą pracę.

Temat pracy

Kiedy już określimy interesujący nas obszar badań oraz wybierzemy dostępną nam metodologię, będziemy o krok od określenia tematu pracy. Warto przed jego sformułowaniem dokonać przeglądu dostępnej literatury naukowej, co pozwoli zawęzić temat i odrzucić pewne hipotezy. Dobrze postawiona hipoteza badawcza powinna mieć ugruntowanie w aktualnej wiedzy medycznej. Analiza literatury naukowej pomoże nam określić aktualne kierunki badań w interesującej nas dziedzinie. 

Dobry temat pracy powinien mieścić się w jednym zdaniu – tematy rozwlekłe, barokowe nie ułatwiają pracy ani nam, ani przyszłym recenzentom. Powinniśmy już na etapie planowania badania wiedzieć, co chcemy zbadać i jakie rezultaty spodziewamy się uzyskać. Nie bójmy się śmiałych pomysłów – piękno nauki polega właśnie na odkrywaniu rzeczy nowych, nieznanych. 

Konieczne kwalifikacje i warunki formalne

Ostatnim aspektem planowania pracy są niezbędne kwalifikacje. Głównym badaczem badania na ludziach w Polsce może być tylko lekarz lub lekarz dentysta. Jak wspomniano wyżej, badania na ludziach i badania na zwierzętach muszą być ocenione przez odpowiednie komisje bioetyczne. Badania na zwierzętach muszą być prowadzone przez osoby odpowiednio przeszkolone i posiadające do tego uprawnienia.