PES - wielkie zmiany, do których nie doszło

Historia Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego momentami przypomina niekończącą się telenowelę. Problemy z brakiem publikacji pytań z poprzednich edycji egzaminu ciągną się od wielu lat - wystarczy wspomnieć, że już w 2017 roku ówczesny prezes NRL złożył wniosek do Trybunału Konstytucyjnego w tej sprawie [1]. Dopiero w tym roku NRL udało się po długiej batalii sądowej uzyskać wszystkie pytania z poprzednich PES. 

Skąd się wzięła baza pytań do PES?

Równie skomplikowana jest historia samej bazy pytań. Zespół, który opracowywał projekt nowelizacji ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty po strajku głodowym rezydentów, był w większości przeciwko wprowadzeniu bazy pytań. Jednak, jak podkreślali sami jego członkowie, zdania w zespole były podzielone - młodsi rezydenci postulowali wprowadzenie bazy pytań. 

Jednym z głównych argumentów tej frakcji było, według Łukasza Jankowskiego, to, że system powinien mieć większe zaufanie do kierowników specjalizacji - skoro kierownik specjalizacji dopuszcza specjalizanta do egzaminu to znaczy, że jest on odpowiednio przygotowany do bycia specjalistą.

Przeciwny temu rozwiązaniu był między innymi inny członek zespołu, ówczesny dyrektor CEM prof. Mariusz Klenecki, który stwierdził, że egzamin często stanowi niepowtarzalną okazję do gruntownego przestudiowania literatury ze swojej dziedziny - w codziennej praktyce klinicznej miało na to brakować czasu, a wprowadzenie bazy miało sprawić, że specjalizujący się lekarze i ich kierownicy skupią się na nauce bazy, bo to miało wystarczyć do zaliczenia egzaminu. Drugim argumentem przedstawionym przez prof. Klenckiego była kwestia kosztów oraz problemów z zebraniem odpowiedniej liczby pytań [2]. 

Ostatecznie w przyjętej nowelizacji ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty znalazły się zapisy wprowadzające bazę pytań do PES, ale również Państwowy Egzamin Modułowy (PEM). Każdy z tych egzaminów miał się składać w 70% z pytań z bazy [3].

Co wydarzyło się później?

Według doniesień prasowych, właśnie wprowadzenie pytań z bazy do państwowych egzaminów specjalizacyjnych było powodem rezygnacji prof. Klenckiego ze stanowiska dyrektora CEM w 2020 roku [4]. Odchodzący dyrektor stwierdził, że to rozwiązanie przyspiesza “erozję systemu egzaminacyjnego”, “odbije się negatywnie na kształceniu lekarzy, a przede wszystkim przyspieszy proces postępującego spadku zaufania pacjentów do lekarzy” [4].

W związku z pandemią COVID-19 oraz długim czasem procedowania ustawy nie udało się zebrać odpowiedniej liczby pytań, aby przygotować bazę. W konsekwencji tego, już w 2020 roku przesunięto termin wdrożenia tej zmiany na 31.12.2022 [5]. Jednak, jak wiemy, i to się nie udało. 16 listopada 2022 sejm uchwalił nowelizację likwidującą PEM, bazę pytań do PES oraz wprowadzającą zwolnienie z części ustnej dla osób, które uzyskały minimum 75% na teście [6]. Z wypowiedzi wiceministra Brombera można zrozumieć, że wprowadzenie możliwości bycia zwolnionym z części ustnej wiązało się z koniecznością likwidacji bazy pytań [7]. Tym samym tylko część postulatu Naczelnej Rady Lekarskiej została zrealizowano - o ile wprowadzono możliwość uzyskania zwolnienia z części ustnej PES, tak jednocześnie zlikwidowano bazę [8].

A jak powinno być?

Ile osób dyskutujących o szkoleniu specjalizacyjnym, tyle opinii. Dyskusja toczy się od tego, jak powinna wyglądać rekrutacja, program, odpowiedzialność aż po sposób uzyskania tytułu specjalisty.

Wiele osób postuluje modele stosowane w niektórych krajach zachodnich, gdzie aby uzyskać tytuł specjalisty, nie trzeba zdawać żadnego egzaminu, tylko ukończyć szkolenie oraz uzyskać pozytywną opinię kierownika specjalizacji. W końcu szkolenia specjalizacyjne to lata pracy, której nie da się sprowadzić do jednego egzaminu. Kierownik specjalizacji jako doświadczony klinicysta mogący ocenić naszą codzienną pracę ma być najlepszą osobą do oceny, czy posiadamy kompetencje do pracy jako pełnoprawny lekarz specjalista.

Przeciwnicy tego rozwiązania wskazują na to, że często kierownik specjalizacji ma tyle innych obowiązków, że powstają wątpliwości, na ile jego ocena byłaby kompleksowa. Są też przywoływane argumenty podobne jak te przedstawione przez prof. Klenckiego przed laty: jednak codzienna praktyka nie zawsze daje okazję do zdobycia pełnej wymaganej wiedzy teoretycznej, która może się okazać potrzebna w późniejszej praktyce. Ostatni argument, o którym warto wspomnieć, to wątpliwości czy personalne relacje z kierownikiem - zarówno pozytywne, jak i negatywne - nie będą mieć zbyt dużego wpływu na zaliczenie szkolenia specjalizacyjnego 

Nie ma chyba jednego dobrego rozwiązania, które zadowoliłoby wszystkie strony, a wszelkie wprowadzane zmiany są jedynie próbą znalezienia kompromisu. Jako odpowiedź na podobne problemy w wielu krajach eksperymentuje się z egzaminowaniem w miejscu pracy (workplace-based assessment, WPBA), które ma zapewnić większą obiektywność niż ocena przez kierownika, a z drugiej strony oceniać realną pracę danego lekarza. Jednak i to nie jest rozwiązanie idealne; wątpliwości wzbudza między innymi powtarzalność oceny oraz ograniczenia zakresu egzaminowanej wiedzy - jedynie do tej, która danego dnia jest potrzebna w szpitalu [9].